राताे लालटिन (बर्ष १९,अंक ४)

सम्पादकीयः

प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताप्रति गम्भीर बनौँ
सरकारले “नेपाल मिडिया काउन्सिल सम्बन्धी कानुनलाई संशोधन र एकीकरण गर्न बनेको विधेयक” संसदमा दर्ता गराएपछि नेपाली प्रेस जगत यतिबेला आन्दोलित छ । देशको कार्यपालिका र राज्यको चौथो अङ््ग भनिने प्रेस जगतबीच अहिले दुरी बढ््दै गइरहेको अवस्था छ । यस्तो अवस्था धेरै समय रहनु वाञ्छनीय हुँदैन ।
नेपालको संविधान–२०७२ को प्रस्तावनामै “पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता” उल्लेख छ । त्यसबाट मात्र पनि प्रष्ट हुन्छ, हाम्रो संविधानले नै पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रताको सुनिश्चितता गरेको छ । व्यवस्थापिका, कार्यपालिका, न्यायपालिका र पत्रकारिता क्षेत्रको आ–आफ््नै सीमा र जिम्मेवारीको स्पष्ट व्याख्या संविधानले नै गरिदिएको छ । राज्यका ती चारै अङ््गहरुले एकले अर्काेलाई नियन्त्रित गर्न खोेजे भने त्यसबाट निश्चय नै देशमा चौतर्फी अन्यौलको अवस्था सिर्जना हुन सक्छ । अहिले सरकारले ल्याएको मिडिया काउन्सिल सम्बन्धी विधेयकले स्वतन्त्र प्रेसलाई सरकार नियन्त्रित बनाउछ कि भनेर पत्रकारहरुले शङ््का गरिरहेका छन्। याे स्थितिमा सरकारले संसदमा दर्ता गराएको उक्त विधेयकको परिच्छेद–३ लाई व्यापक हेरफेर गर्नु पर्ने आवश्यकता छ ।
यो सत्य हो कि देशमा प्रेस जगतलाई नियमन गर्ने र आचार संहिताको कडाइपूर्वक पालना गराउने शक्तिशाली निकाय अतिआवश्यक छ । पत्रकारितामा जस्तो लेखे पनि छुट हुनु पर्छ भन्ने मान्यतालाई कसैले पनि स्वीकार गर्न सक्दैन । तर त्यो नियमन गर्ने निकाय पत्रकारिता क्षेत्रभित्रैबाट खोजिनु पर्दछ र त्यो पूर्ण स्वायत्त हुनु पर्दछ । सरकारद्वारा नियन्त्रित निकायले सधैं स्वच्छ नियमन गर्छ भन्न सक्दैन । त्यसैले प्रेश जगतलाई नियमन गर्न आचार संहिताको कडाइपूर्वक पालना गराउन अधिकारसम्पन्न स्वायत्त प्रेस काउन्सिलको गठन गरिनु पर्दछ । त्यसका लागि सरोकारवाला संघ संस्था र सङ््गठनसँगको छलफल पश्चात्् त्यस प्रकारको काउन्सिल गठनका लागि प्रकृया अगाडि बढाउँदा उपयुक्त हुनेछ ।
सरकार र राज्यका अन्य अङ््गका गलत कार्यहरुको उजागर गरेर खबरदारी गर्नु स्वतन्त्र प्रेसको कर्तव्य मानिन्छ । यसर्थ स्वतन्त्र प्रेसलाई नियमनको नाममा सरकारबाट पूर्ण नियन्त्रण गर्ने प्रयास गरेको हो भने त्यो सही कदम हुने छैन । प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता पत्रकारहरुसँग मात्र सम्बन्धित विषय होइन, सम्पूर्ण नागरिकको सरोकारको विषय हो । स्वतन्त्र प्रेसमाथिको नियन्त्रणले अहिले जनताले प्राप्त गरेका सीमित अधिकारलाई समेत सङ््कुचित गर्न सक्छ । त्यसैले प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताप्रति हामी सबै गम्भीर बन्न जरुरी छ । पत्रकार जगतले स्वनियमनको व्यवस्था मिलाउँदै र आफूलाई पनि थप जिम्मेवार बनाउँदै पत्रकारिता क्षेत्रलाई व्यवस्थित, मर्यादित अनुशासित र थप उत्तरदायित्वपूर्ण बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु पर्ने आवश्यकता छ ।

यसरी मनाइयो रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको बत्तिसौँ स्थापना दिवस
काठमाडौँ । सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको अगुवा सङ््गठनका रूपमा परिचित रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको बत्तिसौँ स्थापना दिवस विशेष कार्यक्रमका साथ मनाइएको छ । रक्तिमका संस्थापक अध्यक्ष जनगायक जीवन शर्माका साथमा रक्तिमका हस्तीहरुले रक्तिमकै गम्भीर समीक्षा गर्दै बत्तिसौँ स्थापना दिवस मनाएका हुन्् ।
कार्यक्रममा उनीहरुले रक्तिमको समीक्षा मात्र गरेनन््, उच्च क्रान्तिकारी भावका जोशिला गीत, नृत्यहरु समेत प्रस्तुत गरे । रक्तिम हस्तीका प्रत्येक प्रस्तुतिहरुमा सहभागीहरु छमछमी त नाचे नै, साथमा उनीहरुले स्थापना कालको उद्देश्य र सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको स्प्रिटबाट विचलित नभई नेपालमा प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन रक्तिमका हस्तीहरुलाई गम्भीर सुझाव पनि दिए । कार्यक्रममा उनीहरुले सामन्ती तथा साम्राज्यवादी दुषित संस्कृतिका विरुद्धमा सर्वहारावादी सांस्कृतिक आन्दोलनलाइ नै नेतृत्व गरेर अगाडि बढ््न रक्तिम हस्तीहरुलाई आग्रह गरेका थिए ।
कार्यक्रममा रक्तिम सांस्कृतिक अभियानका संस्थापक जनगायक जीवन शर्मा लगायतका रक्तिम हस्तीहरुले रक्तिमका बारेमा गम्भीर समीक्षा गरेका थिए । चैत्र २६ गते रक्तिम स्थापना भएको दिन हो । २०४३ चैत्र २६ गते जनगायक जीवन शर्मा लगायतका ९ जना सांस्कृतिक कर्मीहरुले काठमाडौँको घण्टाघरमा रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको स्थापना गरेका थिए । ३२ औँ स्थापना दिवशका दिन २०७५ चैत्र २६ गते रातो लालटिन साहित्यिक पत्रिकाले काठमाडौँमा आयोजना गरेको रक्तिमको समीक्षा तथा साङ््गीतिक कार्यक्रममा बोल्दै रक्तिमका हस्तीहरुले रक्तिमबारे गम्भीर समीक्षा गरेका हुन्् ।
कार्यक्रममा बोल्दै संस्थापक अध्यक्ष जनगायक जीवन शर्माले सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको स्प्रिटलाई आत्मसात गर्दै रक्तिम परिवारको स्थापना गरिएको प्रस्ट पारे । “पुराना सस्कार र परम्परा एवं संशोधनवादी विचारहरुका विरुद्धमा चीनमा जसरी सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलन सञ्चालन गरिएको थियो, त्यही स्प्रिटलाई आत्मसात्् गर्दै हामीले २०४३ चैत्र २६ गते रक्तिम परिवारको स्थापना गरेका थियौ” जनगायक शर्माले भन्नु भयो– रक्तिम आफ््नो स्थापना कालको उक्त मूल स्प्रिटमा सदा अडिग भइराख्नु पर्दछ ।” जनमुक्तिको महाअभियानमा अनेकन्् खालका काँडेतारहरुको बार आइलाग्ने भएता पनि जनसांस्कृतिक कर्मीहरु विचलित नभई अगाडि बढ््नु पर्ने उहाँले बताउनु भयो । “सर्वहारा सांस्कृतिक अभियानको यो मार्ग अवश्य पनि सहज छैन । बाटोभरि विषालु काँडा छरिएका हुन्छन््, अगाडि चुनौतीका अनेकौँ पहाडहरु खडा हुन्छन्् । तर पनि क्रान्तिकारी सांस्कृतिक कर्मीहरु अविचलित रूपमा अगाडि बढ््नु पर्दछ” जनगायक शर्माले भन्नु भयो– “दुःख र कष्टका ती अनेकौँ प्रहरहरु पार गरेपछि नै हामी समानताको सुखी संसारमा पुग्न सक्नेछौँ ।”
कार्यक्रममा बोल्दै जनगायक शर्माले रक्तिम स्थापना कालको संस्मरण समेत सुनाउनु भएको थियो । “जुन बेला रक्तिमको स्थापना गरियो, त्यो बेलाको परिस्थिति अहिले जस्तो सहज थिएन । पञ्चायती कालरात्रीको बेला थियो । जनताका गीत÷सङ््गीत सुनाए वापत्् तत्कालीन सत्ताले गिरफ््तार गरेर कठोर यातना दिदै जेलको चिसो सिँढीमा कोच्न सक्दथ्यो । तर हामीले त्यसको पर्वाह गरेनौँ” जनगायक शर्माले भन्नु भयो– “क्रान्तिकारी विचारधाराबाट जनतालाई सुसज्जित पार्न प्रगतिशील कलाकारहरुको सशक्त सांस्कृतिक सङ््गठनको आवश्यकता त्यो बेला समयले माग गरिरहेको हामीले बोध ग¥यौँ र नै २०४३ चैत्र २६ गते काठमाडौँ घण्टाघरको मुनि बसेर रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको स्थापना गरेका थियौँ ।” त्यसभन्दा धेरै अघि २०३०÷३२ सालदेखि नै आफू प्रगतिशील गीतहरु गाउँदै जनताका बस्ती बस्तीमा पुग्ने गरेको संस्मरण सुनाउँदै रक्तिमका संस्थापक अध्यक्ष जीवन शर्माले सम्बोधनका क्रममा त्यसरी जनताका माझमा जाँदा सँगालिएका सुख–दुखका अनेकौँ क्षणहरु अहिले पनि आफ््नो मानसपटलमा फनफनी नाचिरहेको बताउनु भयो । “पञ्चायती कालरात्रीका ती बेला हामी राती राती गाउँबसतीका जनताको घरदैलोमा पुगेर उनीहरुकै वेदनाका गीत सुनाउँथ्यौँ । सारङ््गी बोकेर त्यसरी गाउँबस्तीमा पुग्दा कतिपय ठाउँमा त हामीलाई साँच्चिकै गाइने सम्झेर कोदो र मकै दान दिन्थे” जनगायक शर्माले भन्नु भयो– “अर्कोतर्फ प्रहरी प्रशासनले हामीलाई खोजिरहेको हुन्थ्यो । दुश्मनका सिपाहीहरुले लखेटिरहेको त्यो बेला जनताको न्यानो साथ–सहयोगले हामीलाई बचाइरहेको हुन्थ्यो । प्रहरी प्रशासनलाई छल्दै त्यसरी हामीले जनतालाई सचेत र सङ््गठित बनाउने काम गरेका थियौँ । पछि हामीलाई कलाकारहरुले पनि सङ््गठित रूपमै सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउने जिम्मा लिनु पर्दछ भन्ने लागेरै रक्तिम सांस्कृतिक अभियानको स्थापना गरेका हौँ ।”््
कार्यक्रममा बोल्दै रक्तिम सांस्कृतिक अभियानलाई नजिकबाट माया र ममता प्रदान गर्दै आउनु भएका वाम आन्दोलनका युवा नेता सागर कुँवरले नेपालको जनतान्त्रिक तथा लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा रक्तिमका गीत÷सङ््गीतको महङ्खवपूर्ण योगदान रहेको बताउनु भयो । “रक्तिमका क्रान्तिकारी गीत÷सङ््गीत सुनेरै कतिपय मानिसहरु कम्युनिस्ट आन्दोलनप्रति आकर्षित भई अहिले ठुला ठुला नेता बनेका छन्् । नेपालको कम्युनिस्ट तथा वाम आन्दोलन निर्माणमा रक्तिमको अहम्् भूमिका रहेको छ ।” युवा नेता कुँवरले भन्नु भयो– “जसका गीत÷सङ््गीतको सहाराबाट आफ््नो पार्टी सङ््गठन विशाल बन्यो, त्यस्तो अमूल्य योगदान दिएका कलाकारहरुलाई बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति अहिले पनि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिनु विडम्बनापूर्ण छ ।” रक्तिमले सधैँ क्रान्तिकारी विचारधाराको पक्षपोषण गर्ने गरेको इतिहास सम्झाउँदै युवा नेता कुँवरले क्रान्तिकारी विचारधाराबाट च्यूत भएका पार्टीहरुले रक्तिम जस्तो क्रान्तिकारी सांस्कृतिक सङ््गठनको बेवास्ता गर्नु स्वभाविक रहेको बताउनु भयो । “रक्तिमले सधैँ जनताका दुःख र पीडाहरुलाई आफ््नो गीत÷सङ््गीतमा उन्ने काम ग¥यो । ती दुःख र पीडाबाट मुक्तिका लागि सही मार्ग गीत÷सङ््गीतका माध्यमबाट बुझाउँदै गयो, जसले क्रान्तिकारी विचारधारा बोकेका पार्टीहरुलाई सङ््गठन गर्न धेरै सहज भयो ।” युवा नेता कुँवरले भन्नु भयो– “जब आफूलाई कम्युनिस्ट बताउने पार्टीहरुले दक्षिणपन्थी संशोधनवादी बाटो समाउँदै जान्छन््, तब उनहिरुलाई क्रान्तिकारी गीत÷सङ््गीत घाँडो हुनु स्वाभाविक थियो र अहिले भएको पनि त्यही छ । तर दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले पर्घेल्न खोज्दैमा इतिहासले सुम्पेको जिम्मेवारी पुरा गर्नबाट रक्तिमका हस्तीहरु पछि हट््नु हुँदैन । उनीहरु झनै नयाँ जोश र उमङ््गका साथ अगाडि बढ््नु पर्छ ।”
अर्का युवा तथा पूर्व विद्यार्थी नेता दिवश पौडेलले कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै रक्तिमको इतिहास भेट्टाउन खोज्नेहरु अन्ततः आफै भेटिएर जाने विश्वास व्यक्त गर्नु भयो । “अहिले हामीले देखिरहेका छौँ, एकथरि जमातले रक्तिम सांस्कृतिक अभियान, जस्तो सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको गौरवपूर्ण इतिहास बोकेको संस्थालाई एउटा बुर्जुवा क्लब जस्तो संस्था बनाउने प्रयत्न गरिरहेको छ । तर उनीहरुको त्यो प्रयत्न कदापि पुरा हुने छैन ।” युवा तथा विद्यार्थी नेता पौडेलले भन्नु भयो– “जबसम्म समाजमा अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन र असमानता रहिरहनेछ, तबसम्म रक्तिमका गीत÷सङ््गीतको सान्दर्भिकता रहिरहनेछ । रक्तिमलाई आफ््नो स्थापना कालको उद्देश्य र स्प्रिटबाट च्युत बनाएर वुर्जुवा क्लब वा आफ््नो भजन मण्डली बनाउन खोज्नेहरुको प्रयत्न कदापि सफल हुने छैन । उनीहरुले त्यस्तो भजन मण्डली त बनाउन सक्नेछन््, तर त्यो उनीहरुको ‘मुते न्यानो’ मात्र हुनेछ । रक्तिमको इतिहास मेट््न खोज्नेहरु अन्ततः आफै मेटिएर जानेछन्् । रक्तिमका हस्तीहरु तपाईहरु अघि बढ््नु होस््, हामी सधै तपाईहरुको साथमा हुनेछौँ ।”
अर्का युवा तथा विद्यार्थी नेता युवराज आचार्यले कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै रक्तिमका हस्तीहरुलाई निर्भिक भएर अगाडि बढ््न आह््वान गर्नु भयो । “जुन उद्देश्यका लागि रक्तिमको स्थापना गरिएको थियो, त्यो उद्देश्य अझै पनि पुरा भएको छैन” युवा तथा विद्यार्थी नेता आचार्यले भन्नु भयो– “देशको अवस्था उस्तै छ, जनताको अवस्था उस्तै छ, क्रान्तिको आवश्यकता उस्तै छ, त्यसैले सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको स्प्रिटमा अघि बढिरहेको उही क्रान्तिकारी सांस्कृतिक सङ््गठन रक्तिमको आवश्यकता पनि अहिले उत्तिकै छ । इतिहासले सुम्पेको उक्त गहन जिम्मेवारी पुरा गर्न रक्तिमका हस्तीहरु अहिले पनि निर्भिक भएर अगाडि बढ््नु पर्छ ।”
समीक्षात्मक मन्तव्यको क्रम सकिए लगत्तै कार्यक्रममा रक्तिमका हस्तीहरुले सांस्कृतिक प्रस्तुति प्रस्तुत गरेका थिए । साङ््गीतिक कार्यक्रमको सुरुमै रक्तिमका हस्तीहरुले सामूहिक स्वरमा सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रतीक “रातो लालटिन” लाई जोगाउन आह््वान गरे–
… आऊ सारा उज्यालोमा
बाँच्न खोज्ने दाजुभाइ
असति यो बतासबाट
जोगाऊँ हाम्रो लालटिनलाई
डो¥याउनेछ सधैँ यसले
समानताको गाउँ हाम्रो, रातो लालटिन…..
यस गीत मार्फत्् रक्तिमका हस्तीहरुले कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरुलाई सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको दिशामा अघि बढ््न आह््वान गरेको प्रष्ट बुझ््न सकिन्थ्यो । चीनमा जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गरिसके पश्चात्् जब त्यहाँको कम्युनिस्ट पार्टीको केन्द्रमा संशोधनवादीहरुले कब्जा जमाए, तब त्यहाँका सच्चा क्रान्तिकारीहरुले ती संशोधनवादीहरुका विरुद्धमा सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको झण्डा उठाएका थिए । अध्यक्ष माओ स्वयंले नै त्यो बेला “बमबार्ड द हेडक्वार्टर” को नारा दिनु भएको थियो । जब कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व दक्षिणपन्थी संशोधन मार्ग अवलम्बन गर्न थाल्छ, तब सच्चा क्रान्तिकारीहरुले सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको झण्डा उचाल्न विलम्ब गर्न नहुने सन्देश रक्तिम हस्तीहरुले यस गीत मार्फत्् दिएका थिए ।
साङ््गीतिक प्रस्तुतिका क्रममा रक्तिमका संस्थापक अध्यक्ष जीवन शर्माले “म निर्धाको गाथा बोकेर” बोलको गीतबाट आफ््नो प्रस्तुति सुरु गर्नु भयो–
म निर्धाको गाथा बोकेर
गीत सुनाउँदै हिड््छु म
दुःखीको बस्ती बस्तीमा
चेतना जगाउँदै हिँडछु म…
आफ््नो साङ््गीतिक प्रस्तुतिको सुरुमै उक्त गीत पस्किएर जनगायक शर्माले आफू अहिले पनि निरन्तर दुःखी–गरिबका बस्ती बस्तीमा क्रान्तिचेत जगाउँदै हिडिरहेको प्रष्ट पार्नु भयो । जुन वर्गको मुक्तिका लागि आफूले साङ््गीतिक यात्राको थालनी गरेको हो, देशमा अहिले पनि त्यो वर्गका जनताको अवस्था उस्तै रहेकाले आफू अविचलित रूपमा यो मार्गमा लम्किरहने उहाँले यो गीत मार्फत्् प्रष्ट पार्नु भयो । जनगायक जीवन शर्मालाई मञ्चमा देखेपछि “सिमली छायाँ” गीत नसुनी दर्शकहरुले किन छाड््थे र ? हो, त्यहाँ पनि छाडेनन्् । रक्तिमकाृ चर्चित गीत “सिमली छायाँ” मञ्चबाट जनगायक शर्माले गाउन थाल्नु भयो, सहभागी दर्शकहरु छमछमी नाच्न थाले ।
आफ््ना जहानलालाहरुको पेट पाल्नका लागि विदेशी सेनामा भर्ती हुन जाने नेपाली युवाहरुको लर्को अहिले पनि ठुलै छ । अर्काको देश बचाउन विदेशी सेनामा रहेर लाखौँ नेपाली युवाहरुले अहिले पनि रगत बगाइरहेका छन्् । त्यो लडाइँभित्रको दर्दनाक पीडा हामीले “फोकल्यान्डको टापुबाट” बोलको गीतमा सुन्दै आएका थियो । त्यसरी फोकल्यान्डको टापुमा लडाइँ लडिरहेको “लाहुरे” को नेपालमा रहेका जहानको मनमा कस्ता भावना खेल्दा हुन्् ? तिनै भावनाहरु समेटेर तयार पारिएको रक्तिमको “आँशु झार्दै आँखाबाट” बोलको चर्चित गीत जनगायिका निलिमा पुनले प्रस्तुत गर्नु भयो । जनगायिका पुनले मञ्चबाट गीत प्रस्तुत गरिरहँदा दर्शक दीर्घा निकै गम्भीर देखिन्थ्यो । आफैले हार्मोनियम बजाउँदै जनगायिका पुनले दिनु भएको उक्त प्रस्तुति निकै मार्मिक थियो ।
रक्तिमका एक सांस्कृतिक योद्धाका रूपमा परिचित छन््, दल बहादुर विक । देश र जनताका मुक्तिका गीतहरु गाउँदै हिड््ने उनै कलाकार दल बहादुर विकलाई ज्यामिरेघाट काण्डको झुटो आरोपमा तत्कालीन प्रशासनले जेलको कालकोठरीमा पु¥याएको थियो । कालकोठरीभित्र उहाँलाई अमानवीय प्रकृतिका यातनाहरु दिइयो । उनका औँलाहरुमा पिन रोपियो, पाखुरीहरुमा नेल भिराइयो, अमानवीय प्रकृतिका कैयौँ यातनाहरु दिइयो । तर ती यातनाहरुले उनको आस्थालाई गलाउन र ढलाउन सकेन । उनी झनै स्पातिलो भएर निस्के । उनै सांस्कृतिक योद्धा दल बहादुर विकको ती कालकोठरीका दिनहरुको स्मरण गर्दै जनगायक जीवन शर्माले लेख्नु भएको “पाखुरी यिनै हुन्् नेल भिरेका” बोलको चर्चित गीत कार्यक्रममा स्वयं दल बहादुर विकले नै प्रस्तुत गर्नु भयो–
…असति राज्य यो कालो कानुन
फाशिष्ट सरकार
जनता मार्ने निर्दयी शासन
अत्याचार बर्बर
अपराधीहरु उम्केर भाग्छन््
सोझालाई सजाय
गरिबको रगत–मसिनामाथि
धनीको रजाइँ
भाचिन्न आस्था यो
लाठी हानेर हाम्रो
पोलिन्न लक्ष्य यो
आगो बालेर
वर्गीय लडाइँ चल्दै जानेछ
दुष्टको शासन ढल्दै जानेछ….
यस गीत मार्पmत्् सांस्कृतिक योद्धा विकले आफू जस्तोसुकै कठिनाइँहरु आइलागे पनि जनमुक्तिको साङ््गीतिक यात्रामा अविचलित रूपमा लागिपर्ने प्रतिबद्धता जनाइरहेका थिए । प्रतिक्रियावादीहरुको जेल, नेल र यातनाले नगलेका कलाकार विकको जोशिलो प्रस्तुति देख्दा लाग्दथ्यो– रक्तिम हस्तीहरुले सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको झण्डालाई अवश्य ढल्न दिने छैनन््, बरु अब छिट्टै नयाँ उचाइमा पु¥याउने छन्् ।
मानिसको सामाजिक, पारिवारिक र राजनैतिक जीवनमा अनेक प्रकारका कठिनाइँहरु आउने गर्दछन्् । जीवन भनेकै सुख र दुःखको द्वन्द्व हो । हामी दुःखसँग कहिल्यै आत्तिनु हुँदैन, सुख हुँदैमा मात्तिनु हुँदैन । सुखको सागर भेट््नका लागि दुःखी जीवनका अनेकौँ खण्डहरहरु पार गर्दै अघि बढ््नु पर्दछ । एउटा पत्थर मूर्ति बन्नु अघि त्यसले हजारौँ चोट खाएको हुन्छ । हजारौँ चोट सहेर मात्र पत्थर त्यो मूर्ति बनेको हुन्छ । महासमरका यात्रीहरु त झन्् सानातिना मोर्चाहरुको हारमा रत्तिभर पनि आत्तिनु हुँदैन । अन्तिम जीत सत्यकै हुन्छ भन्ने विश्वासमा अडिग रहेर निरन्तर क्रान्तियात्रा जारी राख्नु पर्दछ । सुखको सागर एक दिन अवश्य भेटिन्छ । त्यसैले समयसँग सम्झौता होइन, सङ््घर्ष गर्दै अघि बढ््नु पर्दछ । जीवनको यही यथार्थ भाव बोकेको गीत “समयसँग सम्झौता होइन, सङ््घर्ष गर सङ््घर्ष” कार्यक्रममा रक्तिमका अर्का हस्ती लक्ष्मी रिजाल ‘उदय’ ले प्रस्तुत गर्नु भयो ।
समयसँग सम्झौता होइन
सङ््घर्ष गर सङ््घर्ष
आउँछन्् हजार चुनौती
स्वीकार गर सहर्ष…
जनगायक जीवन शर्माकै शब्द र सङ््गीत रहेको यस गीतलाई अर्का जनगायक लक्ष्मी रिजाल ‘उदय’ ले बडो मिठासपूर्ण तरिकाबाट प्रस्तुत गरिरहेका थिए । यो गीत प्रस्तुत गरेर जनगायक उदयले व्यक्तिगत र साङ््गठनिक जीवनमा आइलाग्ने अप्ठ््याराहरुसँग सम्झौता नगरी सङ््घर्ष गर्दै अघि बढ््न क्रान्तियात्राका यात्रीहरुलाई आह््वान गरिरहेका थिए ।
क्रान्तिकारी उच्च भाव बोकेका रक्तिमका गीतहरुबाट प्रभावित भई कम्युनिस्ट आन्दोलनप्रति आकर्षित बनेको एउटा मान्छे मनभरि ती क्रान्तिकारी गीतहरको रचना गर्ने व्यक्तिलाई भेट््ने अभिलाषा बोकेर खोजीमा लाग्छ । रक्तिमका प्रायः गतिहरुले आँशु, रगत, पसिना, विद्रोह, बमबारुद र गोलाका भाव बोकिरहेका देखेपछि उनलाई लाग्यो, ‘यस्ता गीत रच्ने मान्छे पक्कै पनि युद्धको मैदानमा भेटिनेछ ।’ त्यसैले मनभरि रक्तिमका गीतका तिनै सर्जक जनगायक जीवन शर्मालाई भेट््ने अभिलाषा बोकेर उनी तत्कालीन माओवादीको सशस्त्र गतिविधिमा सामेल भए । तर त्यहाँ जीवन शर्माको भौतिक शरीर थिएन । त्यो गतिविधिमा लागेको धेरै समयपछि मात्र उनले जीवन शर्मा त्यहाँ नभएको त्यो सत्यलाई बुझे । त्यहाँ जीवन शर्मालाई भेट््ने उनको धोको अधुरै रह््यो । माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आइसकेपछि उनी केही वर्ष वैदेशिक रोजगारीका लागि यू.ए.ई. तर्फ लागे । वैदेशिक रोजगारीका साथमा आफ््नो साङ््गीतिक कर्मलाई पनि परदेशी भूमिमा सँगै अगाडि बढाइरहेका उनले अन्ततः त्यही परदेशी भूमिमा रक्तिमको साङ््गीतिक कार्यक्रम लिएर गएका बेला २०७३ भदौ १७ गतेका दिन जनगायक जीवन शर्मालाई भेटे । त्यसपछि त जनगायक जीवन शर्मा र रक्तिमसँगको उनको सामिप्यता झनै नजिकिदै गयो । जीवन शर्मालाई भेट््न जीवनमा अथक सङ््घर्ष गरेका उनै कलाकार नारायण दङ््गाल समेत त्यो “रक्तिमको समीक्षा तथा साङ््गीतिक कार्यक्रम” मा सहभागी थिए । जनगायक जीवन शर्मालाई भेट््न उनी कहाँ कहाँ पुगे ? कस्तो कस्तो सङ््घर्ष गरे ? यिनै भावनाहरुलाई समेटेर आफैले शब्द÷सङ््गीत र स्वर दिएको “तिमीलाई भेट््न पहाड पुगेँ, पुगेँ तराईसम्म” बोलको गीत प्रस्तुत गर्नु भयो कलाकार दङ््गालले । उहाँको गीतले कार्यक्रममा छुट्टै रौनकता ल्याएको थियो । त्यही गीतको अन्तिम अन्तरामा जनगायक जीवन शर्माको स्वर थपिँदा त अझ सुनमा सुगन्ध भरे जस्तै भएको थियो । कलाकार नारायण दङ््गालले आफ््नो गीत मात्र प्रस्तुत गरेनन््, त्यस दिनको साङ््गीतिक कार्यक्रमको वाद्यवादनको समायोजन समेत उहाँले नै गर्नु भएको थियो । सबै वाद्ययन्त्रहरु कलाकार स्वयंले प्रत्यक्ष बजाएर साङ््गतिक कार्यक्रम गरिएको थियो ।
गीतहरु मात्र होइन, उक्त साङ््गीतिक कार्यक्रममा रक्तिमका कुशल अभिनयकर्ता र नृत्यकारहरुले समेत बेजोड नृत्यहरु प्रस्तुत गरेका थिए । रक्तिमका हस्ती डम्मर भण्डारी, कुशल नृत्यकार विमल पाण्डे, कुशल नृत्याङ््गनाहरु प्रतिभा शर्मा, अनु आचार्य, नृत्यकारहरु राजु गिरी, केशव रानाको जोशिलो नृत्यले कार्यक्रममा उपस्थित सम्पूर्णलाई निकै मोहित पारेको प्रष्ट देख्न सकिन्थ्यो । मञ्चबाट निलिमा पुन, लक्ष्मी रिजाल, दल बहादुर विक र बिमा पुनले “आकासैमा बादलु छैन” बोलको गीत प्रत्यक्ष गाइरहेका थिए, मञ्च अगाडि कुशल नृत्यकार तथा नृत्याङ््गनाहरु पालैपालो नाचिरहेका थिए । किबोर्डमा नारायण दङ््गाल, मादलमा दल बहादुर विक र डम्बर भण्डारी, हार्मोनियममा निलिमा पुन र लक्ष्मी रिजाल, गितारमा थिए अनु आचार्य र विनय थापा । सबैको एकीकृत प्रयासबाट कार्यक्रम भव्य एवं सभ्य रूपमा सम्पन्न भएको थियो ।
त्यो सम्पूर्ण कार्यक्रमको मुख्य प्रायोजक जनसङ््गीत पुस्तकालय नेपाल रहेको थियो । उक्त पुस्तकालयका अध्यक्ष सुदीप ढकालले कार्यक्रमको सफल व्यवस्थापन मिलाउनु भएको थियो । रक्तिमकी हस्ती एवं रातो लालटिन पत्रिकाकी व्यवस्थापक निलिमा पुनको अध्यक्षतामा अघि बढेको सो कार्यक्रमको सञ्चालन प्रगतिशील पत्रकार सङ््घ नेपालका अध्यक्ष एवं रक्तिम सांस्कृतिक अभियानका एक अभियन्ता नारायण शर्माले गर्नु भएको थियो ।
सिडनीदेखि सैलुङसम्म
– जीवन शर्मा
यस पल्टको तुफानी साङ््गीतिक यात्राले अस्ट्रेलियाको एडलेट, सिडनी, ब्रिसबन, मेलबर्नदेखि नेपालको सल्यान हुँदै सैलुङसम्म आएर केही दिनका लागि लामो सास फेर्दैछ । अहिले म पोखराको फेवातालको उत्तरी किनाराबाट निकटतम विगत नियाँलिरहेको छु । मेरा एक÷दुई दिन अब यतै बित्नेछन्् । सिंहावलोकनका लागि केही समय मिलेको छ । करिब एक महिनासम्मको आउँदा–जाँदा आकाश र पातालको बाटो सबै गरेर लगभग तिस हजार किलोमिटर लामो या थियो ।
रक्तिमका एक सांस्कृतिक योद्धाका रूपमा परिचित छन््, दल बहादुर विक । देश र जनताका मुक्तिका गीतहरु गाउँदै हिड््ने उनै कलाकार दल बहादुर विकलाई ज्यामिरेघाट काण्डको झुटो आरोपमा तत्कालीन प्रशासनले जेलको कालकोठरीमा पु¥याएको थियो । कालकोठरीभित्र उहाँलाई अमानवीय प्रकृतिका यातनाहरु दिइयो । उनका औँलाहरुमा पिन रोपियो, पाखुरीहरुमा नेल भिराइयो, अमानवीय प्रकृतिका कैयौँ यातनाहरु दिइयो । तर ती यातनाहरुले उनको आस्थालाई गलाउन र ढलाउन सकेन । उनी झनै स्पातिलो भएर निस्के । उनै सांस्कृतिक योद्धा दल बहादुर विकको ती कालकोठरीका दिनहरुको स्मरण गर्दै जनगायक जीवन शर्माले लेख्नु भएको “पाखुरी यिनै हुन्् नेल भिरेका” बोलको चर्चित गीत कार्यक्रममा स्वयं दल बहादुर विकले नै प्रस्तुत गर्नु भयो–
…असति राज्य यो कालो कानुन
फाशिष्ट सरकार
जनता मार्ने निर्दयी शासन
अत्याचार बर्बर
अपराधीहरु उम्केर भाग्छन््
सोझालाई सजाय
गरिबको रगत–मसिनामाथि
धनीको रजाइँ
भाचिन्न आस्था यो
लाठी हानेर हाम्रो
पोलिन्न लक्ष्य यो
आगो बालेर
वर्गीय लडाइँ चल्दै जानेछ
दुष्टको शासन ढल्दै जानेछ….
यस गीत मार्पmत्् सांस्कृतिक योद्धा विकले आफू जस्तोसुकै कठिनाइँहरु आइलागे पनि जनमुक्तिको साङ््गीतिक यात्रामा अविचलित रूपमा लागिपर्ने प्रतिबद्धता जनाइरहेका थिए । प्रतिक्रियावादीहरुको जेल, नेल र यातनाले नगलेका कलाकार विकको जोशिलो प्रस्तुति देख्दा लाग्दथ्यो– रक्तिम हस्तीहरुले सर्वहारा सांस्कृतिक आन्दोलनको झण्डालाई अवश्य ढल्न दिने छैनन््, बरु अब छिट्टै नयाँ उचाइमा पु¥याउने छन्् ।
मानिसको सामाजिक, पारिवारिक र राजनैतिक जीवनमा अनेक प्रकारका कठिनाइँहरु आउने गर्दछन्् । जीवन भनेकै सुख र दुःखको द्वन्द्व हो । हामी दुःखसँग कहिल्यै आत्तिनु हुँदैन, सुख हुँदैमा मात्तिनु हुँदैन । सुखको सागर भेट््नका लागि दुःखी जीवनका अनेकौँ खण्डहरहरु पार गर्दै अघि बढ््नु पर्दछ । एउटा पत्थर मूर्ति बन्नु अघि त्यसले हजारौँ चोट खाएको हुन्छ । हजारौँ चोट सहेर मात्र पत्थर त्यो मूर्ति बनेको हुन्छ । महासमरका यात्रीहरु त झन्् सानातिना मोर्चाहरुको हारमा रत्तिभर पनि आत्तिनु हुँदैन । अन्तिम जीत सत्यकै हुन्छ भन्ने विश्वासमा अडिग रहेर निरन्तर क्रान्तियात्रा जारी राख्नु पर्दछ । सुखको सागर एक दिन अवश्य भेटिन्छ । त्यसैले समयसँग सम्झौता होइन, सङ््घर्ष गर्दै अघि बढ््नु पर्दछ । जीवनको यही यथार्थ भाव बोकेको गीत “समयसँग सम्झौता होइन, सङ््घर्ष गर सङ््घर्ष” कार्यक्रममा रक्तिमका अर्का हस्ती लक्ष्मी रिजाल ‘उदय’ ले प्रस्तुत गर्नु भयो ।
समयसँग सम्झौता होइन
सङ््घर्ष गर सङ््घर्ष
आउँछन्् हजार चुनौती
स्वीकार गर सहर्ष…
जनगायक जीवन शर्माकै शब्द र सङ््गीत रहेको यस गीतलाई अर्का जनगायक लक्ष्मी रिजाल ‘उदय’ ले बडो मिठासपूर्ण तरिकाबाट प्रस्तुत गरिरहेका थिए । यो गीत प्रस्तुत गरेर जनगायक उदयले व्यक्तिगत र साङ््गठनिक जीवनमा आइलाग्ने अप्ठ््याराहरुसँग सम्झौता नगरी सङ््घर्ष गर्दै अघि बढ््न क्रान्तियात्राका यात्रीहरुलाई आह््वान गरिरहेका थिए ।
क्रान्तिकारी उच्च भाव बोकेका रक्तिमका गीतहरुबाट प्रभावित भई कम्युनिस्ट आन्दोलनप्रति आकर्षित बनेको एउटा मान्छे मनभरि ती क्रान्तिकारी गीतहरको रचना गर्ने व्यक्तिलाई भेट््ने अभिलाषा बोकेर खोजीमा लाग्छ । रक्तिमका प्रायः गतिहरुले आँशु, रगत, पसिना, विद्रोह, बमबारुद र गोलाका भाव बोकिरहेका देखेपछि उनलाई लाग्यो, ‘यस्ता गीत रच्ने मान्छे पक्कै पनि युद्धको मैदानमा भेटिनेछ ।’ त्यसैले मनभरि रक्तिमका गीतका तिनै सर्जक जनगायक जीवन शर्मालाई भेट््ने अभिलाषा बोकेर उनी तत्कालीन माओवादीको सशस्त्र गतिविधिमा सामेल भए । तर त्यहाँ जीवन शर्माको भौतिक शरीर थिएन । त्यो गतिविधिमा लागेको धेरै समयपछि मात्र उनले जीवन शर्मा त्यहाँ नभएको त्यो सत्यलाई बुझे । त्यहाँ जीवन शर्मालाई भेट््ने उनको धोको अधुरै रह््यो । माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आइसकेपछि उनी केही वर्ष वैदेशिक रोजगारीका लागि यू.ए.ई. तर्फ लागे । वैदेशिक रोजगारीका साथमा आफ््नो साङ््गीतिक कर्मलाई पनि परदेशी भूमिमा सँगै अगाडि बढाइरहेका उनले अन्ततः त्यही परदेशी भूमिमा रक्तिमको साङ््गीतिक कार्यक्रम लिएर गएका बेला २०७३ भदौ १७ गतेका दिन जनगायक जीवन शर्मालाई भेटे । त्यसपछि त जनगायक जीवन शर्मा र रक्तिमसँगको उनको सामिप्यता झनै नजिकिदै गयो । जीवन शर्मालाई भेट््न जीवनमा अथक सङ््घर्ष गरेका उनै कलाकार नारायण दङ््गाल समेत त्यो “रक्तिमको समीक्षा तथा साङ््गीतिक कार्यक्रम” मा सहभागी थिए । जनगायक जीवन शर्मालाई भेट््न उनी कहाँ कहाँ पुगे ? कस्तो कस्तो सङ््घर्ष गरे ? यिनै भावनाहरुलाई समेटेर आफैले शब्द÷सङ््गीत र स्वर दिएको “तिमीलाई भेट््न पहाड पुगेँ, पुगेँ तराईसम्म” बोलको गीत प्रस्तुत गर्नु भयो कलाकार दङ््गालले । उहाँको गीतले कार्यक्रममा छुट्टै रौनकता ल्याएको थियो । त्यही गीतको अन्तिम अन्तरामा जनगायक जीवन शर्माको स्वर थपिँदा त अझ सुनमा सुगन्ध भरे जस्तै भएको थियो । कलाकार नारायण दङ््गालले आफ््नो गीत मात्र प्रस्तुत गरेनन््, त्यस दिनको साङ््गीतिक कार्यक्रमको वाद्यवादनको समायोजन समेत उहाँले नै गर्नु भएको थियो । सबै वाद्ययन्त्रहरु कलाकार स्वयंले प्रत्यक्ष बजाएर साङ््गतिक कार्यक्रम गरिएको थियो ।
गीतहरु मात्र होइन, उक्त साङ््गीतिक कार्यक्रममा रक्तिमका कुशल अभिनयकर्ता र नृत्यकारहरुले समेत बेजोड नृत्यहरु प्रस्तुत गरेका थिए । रक्तिमका हस्ती डम्मर भण्डारी, कुशल नृत्यकार विमल पाण्डे, कुशल नृत्याङ््गनाहरु प्रतिभा शर्मा, अनु आचार्य, नृत्यकारहरु राजु गिरी, केशव रानाको जोशिलो नृत्यले कार्यक्रममा उपस्थित सम्पूर्णलाई निकै मोहित पारेको प्रष्ट देख्न सकिन्थ्यो । मञ्चबाट निलिमा पुन, लक्ष्मी रिजाल, दल बहादुर विक र बिमा पुनले “आकासैमा बादलु छैन” बोलको गीत प्रत्यक्ष गाइरहेका थिए, मञ्च अगाडि कुशल नृत्यकार तथा नृत्याङ््गनाहरु पालैपालो नाचिरहेका थिए । किबोर्डमा नारायण दङ््गाल, मादलमा दल बहादुर विक र डम्बर भण्डारी, हार्मोनियममा निलिमा पुन र लक्ष्मी रिजाल, गितारमा थिए अनु आचार्य र विनय थापा । सबैको एकीकृत प्रयासबाट कार्यक्रम भव्य एवं सभ्य रूपमा सम्पन्न भएको थियो ।
त्यो सम्पूर्ण कार्यक्रमको मुख्य प्रायोजक जनसङ््गीत पुस्तकालय नेपाल रहेको थियो । उक्त पुस्तकालयका अध्यक्ष सुदीप ढकालले कार्यक्रमको सफल व्यवस्थापन मिलाउनु भएको थियो । रक्तिमकी हस्ती एवं रातो लालटिन पत्रिकाकी व्यवस्थापक निलिमा पुनको अध्यक्षतामा अघि बढेको सो कार्यक्रमको सञ्चालन प्रगतिशील पत्रकार सङ््घ नेपालका अध्यक्ष एवं रक्तिम सांस्कृतिक अभियानका एक अभियन्ता नारायण शर्माले गर्नु भएको थियो ।
सिडनीदेखि सैलुङसम्म
– जीवन शर्मा
यस पल्टको तुफानी साङ््गीतिक यात्राले अस्ट्रेलियाको एडलेट, सिडनी, ब्रिसबन, मेलबर्नदेखि नेपालको सल्यान हुँदै सैलुङसम्म आएर केही दिनका लागि लामो सास फेर्दैछ । अहिले म पोखराको फेवातालको उत्तरी किनाराबाट निकटतम विगत नियाँलिरहेको छु । मेरा एक÷दुई दिन अब यतै बित्नेछन्् । सिंहावलोकनका लागि केही समय मिलेको छ । करिब एक महिनासम्मको आउँदा–जाँदा आकाश र पातालको बाटो सबै गरेर लगभग तिस हजार किलोमिटर लामो यात्राका ताजा सम्झना कमलपुष्पका तरेली बनेर मनभित्र सजिएका छन्् ।
एडलेट अस्ट्रेलियाबाट सुरु भएको साङ््गीतिक भ्रमण रामेछापको सैलुङसम्म आइपुग्दा हृदयमा खिचिएका अनेकौँ सुन्दरतम दृष्यहरु मेरो आँखा वरिपरि ओइरो लागेर देखा परिरहेका छन । यो मेरो जीवनको अनौठो यात्रामध्यको एउटा अविश्मरणीय अनुभूतिको रूपमा मानसपटलभित्र सदा अमिट छाप बनेर रहिरहने छ ।
यो सालकोे ब्याउँते सङक्रान्ति अर्थात्् नयाँ वर्षको पहिलो दिन अस्ट्रेलियाको एडलेट शहरमा नेपाल फेस्टिभवलको आयोजना गरिएको रहेछ । मलाई पनि त्यसमा सहभागी हुने अवसर मिल्यो । एनआरएन अस्ट्रेलियाको आयोजनामा भएको सो फेस्टिभल निकै व्यवस्थित र सहभागितामूलक थियो । अस्ट्रेलियाको सुन्दर शहर एडेलेटको मुटुमा नेपालीहरुले फुड फेस्टिभलको आयोजना गरेर नेपाली संस्कृति र राष्ट्रियताप्रतिको आफ््नो अपार माया प्रकट गरिरहेका थिए । मेरो कोणबाट हरेक दृष्टिले यो कार्यक्रम सफल रह्््यो ।
एडलेड शहरमा हामी जाँदाको दिन साँझ रात्रीभोजको आयोजना गरिएको थियो । त्यहाँ राजु उपाध्याय, दिपक धमला लगायत धेरै विद्वान नेपाली साथीहरूसँग भेटघाट गर्ने मौका मिल्यो । एडलेटको एनआरएनमा कृयाशील अशोक केसी, कपिल पाण्डे लगयत कैयौँ साथीहरुले एडलेटको मेरो यात्रा तय गर्न निकै मिहिनेतका साथ महङ्खवपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नु भएको थियो । भोलिपल्ट नेपाल फेस्टिभल आयोजना भएको मञ्चमा भव्य सांस्कृतिक कार्यक्रम सम्पन्न भयो । साङ््गीतिक कार्यक्रम निकै सशक्त भयो ।
अस्ट्रेलियाका नेपाली कम्युनिटीमाझ त्यो कार्यक्रमका बारेमा व्यापक चर्चा चलेको कुरा जताततैबाट सुनियो । जनताका गीतले सबैभन्दा बढी दर्शकहरुको मन जित्न सफल भएको कुरा सबैतिरबाट आयो । कार्यक्रम समापन भएपछि आयोजक संस्थाका जिम्मेवार व्यक्तिहरु पनि निकै सन्तुष्ट देखिनु हुन्थ्यो । यसले नेपालमा अवश्य पनि केही तरङ््ग पैदा गरेको हुनु पर्छ । जे होस्् यात्राको सुरुवात नै अत्यन्त उत्साहप्रद रह्््यो ।
एडलेटबाट अस्ट्रेलियाको मुख्य शहर सिडनी पुगेपछि मेरो यात्राको अर्को अध्याय सुरु भयो । वैशाख ३ गते अर्थात्् अपै्रल महिनाको १६ तारिखका दिन अस्ट्रेलियाको मुख्य शहर सिडनीमा भव्य समारोह आयोजना भएको थियो । कार्यक्रममा तीन÷चार घण्टा कसरी बित्यो, पत्तै भएन ।
उक्त साङ््गीतिक कार्यक्रममा सहभागी सबै मानिसहरु चेतनाको तहका दृष्टिले माथि थिए । कार्यक्रममा एन.पी.पी.एफ. र ओएनएफ अस्ट्रेलियाका सदस्यहरुको उल्लेख्य सहभागिता थियो । भवानी ओली, ऋषि आचार्य, मनऋषि धिताल, सरिताजी, कृष्ण सापकोटा, चुन्ना, सीता, डक्टर मोम, राजु गौचन आदि सयौ व्यक्तिहरु राती अबेरसम्म जनताका गीतमा नाच्दै रमाउँदै थिए । आठ बजे सुरु भएको कार्यक्रम एघार बजेसम्म चलेको थियो ।
सिडनीको रकडेलमा भएको जनसाङ््गीतिक कार्यक्रम सकेपछि तिन दिनजति खालि समय थियो । सो समयलाई अधिकतम उपयोग कसरी गर्ने होला भनेर मनमनै कुरा खेलिरहेको थियो । मनऋषिजीले आवश्यक योजना बनाइसक्नु भएको रहेछ । यस्तो कुरामा वास्तवमा वहाँ राम्रो योजनाकार हो । मेरो पहिलो अस्ट्रेलिया भ्रमणको मुख्य योजना पनि उहाँले नै बनाउनु भएको थियो ।
आउँदैका दिन सिडनीको सुन्दर शहरको केन्द्रमा रहेको लोटस बिल्डिङ हेर्दै कृष्ण सापकोटा, चुन्ना क्षेत्री र म मेन्ली पार्कतर्फ सोझियौँ । मेन्ली पार्क सिडनी पुग्ने पर्यटकका लागि अनिवार्य गन्तव्य जस्तै हो । त्यहाँ पुगेर दक्षिणी सागरको छालसँग एक घण्टा बयली खेलेर साँझ कार्यक्रम हलतिर गइयो । कार्यक्रम अन्यत्र जस्तै आकर्षक भयो । सिडनीको इन्द्रेणी फङ््क्सन सेन्टरको सुन्दर हलमा उपस्थित सयौँ सङ्रख्याका जनसमूहलाई नेपाल राष्ट्र र नेपाली जनताका गीत सुनाउन पाउँदा मन चङ््गा बनेर उडिरहेको थियो । त्यो दिन राती कार्यक्रम स्थलमै रहेको रेस्टुरेन्टमा खाना खाएर चुन्नाजीको क्वाटर गएर विश्राम गरियो ।
भोलिपल्ट मनऋषिजी, टङ््क र म भएर सिडनीदेखि लगभग १०० किलोमिटर दक्षिणमा रहेको सुन्दर सामुद्री किनाराको उलनगोङ शहर घुम्न गयौँ । त्यो शहर र त्यहाँको सामुद्री किनाराका दृष्यहरूले मन त्यसै तानिरहेको थियो । धर्म अधिकारी र त्यहाँका एक जना स्थानीय कमरेड सँगसँगै करिब दुई घण्टा सहयात्रा गरेर खाना खाइवरि हामी फर्कियौँ ।
सिडनीको यात्रापछि म अस्ट्रेलियाको अर्को ठुलो सुन्दर शहर ब्रिस्वनतिर हान्निएँ । ब्रिस्बनको गोलकोस्ट नामक समुद्री किनारका उर्लिरहेका छालहरु चलचित्र बनेर मेरो दिमागमा अझै उछालिएकै छन्् । त्यति सुन्दरतम सामुद्री छालहरु सीधा नजिकै माथिबाट मैले देख्ने मौका पाएको यो पहिलो मौका थियो । मेरो मन ती छालहरु हेरेर सदा त्यहीँ बसिरहुँ भनिरहेका थियो । तर हामीसँग समयको सीमा थियो । सीमित समयको मात्र अस्ट्रेलिया बस्नका लागि भिसा लिइएको थियो । मानिसको जिन्दगी अनेकौँ निर्धारक तङ्खवहरुबाट परिचालित हुन्छ । आफ््नो चाहनाबाट मात्र चल्न पाउने भए मानव जातिको अवस्था अहिले कस्तो हुन्थ्यो होला ? यस्तै सोच्दै केही समय समुद्रका लहरसँग आन्दोलित भएर हामी अर्को किनारातिर लागेका थियाँै ।
समय अति नै टाइट थियो । हेर्नु पर्ने र घुम्नु पर्ने ठाउँ अझै कति थिए । केही बेरपछि सात बजेभित्रै हामी कार्यक्रम हलतिर जानु पर्ने थियो । अर्को सुन्दर ठाउँमा जाने समय तालिका बदलेर हामी खाना खाने तरखरमा लागियो । नयाँ वर्षको उपलक्ष्यमा कास्की समाजले आयोजना गरेको साङ््गीतिक साँझको कार्यक्रममा राती अबेरसम्म भाग लिएर बास बस्ने ठाउँमा गयौँ । त्यहाँ मसँग दिनभरि यात्रा गर्ने बबुज चालिसे, आविष्कार, नारायण अनि आशिस भाइ हुनु हुन्थ्यो ।
विभिन्न सामाजिक गतिविधिमा सकृय रहनु भएका प्रमोद दवाडी, टिका सुवेदी, सुरज, रमेश, कृष्ण, बविन, सन्तोष, किशोर, सम्पदा लगायत ब्रिस्वेनका अरु धेरै साथीेहरुको सम्झना पनि त्यत्तिकै ताजा बनेर मनमा खेलिरहेको छ । त्यहाँ कृयाशील कास्की समाज, यस आइबिसी, राइनो परिवार र ती संस्थाहरूका अध्यक्ष लगायत सबै पदाधिकारी र सहभागी सम्पूर्ण साथीहरु धन्यवादका पात्र हुनु हुन्छ ।
ब्रिस्वेनको यात्रा पनि एडलेट जस्तै मेरो पहिलो अनुभव थियो । यसबाट मेरो जीवन यात्रामा अर्को एउटा महङ्खवपूर्ण सर्ग थपिएको महशुस भएको छ । ब्रिस्वनमा कृयाशील सबै नेपालीहरुको सदिच्छा र सदाशयताले मलाई त्यहाँसम्म तानेर पुरायोे । त्यहाँका साथीहरुको ठुलो इच्छा र मिहिनेतको फलस्वरुप मेरो ब्रिसवेनको यात्रा, यहाँको साङ््गीतिक कार्यक्रममा मेरो सहभागिता, अनि सबै किसिमको मनोरम अनुभूति सम्भव भएको थियो । त्यसका लागि सम्बन्धित सबै साथीहरु मेरा लागि धन्यवादका पात्र छन्् ।
ब्रिस्बेनबाट मेलबर्न जानु पर्ने थियो । बिहान सबेरै प्रमोद भाइ, आविस्कार सहितका साथीहरुले एयरपोर्टसम्म पुराएर विदावादी गर्नु भयो । यसरी यस पटकका लागि ब्रिस्वेनको यात्रालाई सम्झनामा राख्दै मेरा पाइला मेलबर्नतर्फ अगाडि बढेका थिए ।
लेनिन जयन्तीको दिन थियो अर्थात अप्रिल २२ तारिख । विश्वभरिका कम्युनिस्ट विचारधारा भएका मानिसहरुले यो दिनलाई महङ्खवपूर्ण दिनको रुपमा लिन्छन । बिहान मनऋषिजीसँग विविध विषयमा निकै लामो कुराकानी भयो । विहानै रातो लालटिनमा प्रकाशित कविता पढेर मैले आज लेनिन जयन्ती मनाएँ भनेको कुरा ठट््््टैठट््््टामा भए पनि निकै अर्थपूर्ण थियो । रातो लालटिन पत्रिकाले पनि बौद्धिक खुराक दिएकै छ भन्ने कुराले मेरो छाति एकैछिन गौरवले गहुङ््गो भए जस्तो ग¥यो ।
म एयरपोर्ट मै बोर्डिङ गेटमा प्लेन कुरेर बसेको थिएँ । मेलबर्न जाने फ््लाइट त्यो दिन निकै अबेर ग¥यो । करिब डेड घण्टासम्म डिपार्चरको गेट नजिकैका कुर्चीमा बसेर एकनाससँग एयरपोर्टको जहाजको आवागमन हेरिरहेँ । एडलेटबाट अशोकजीले कल गर्नु भएको थियो । त्यहाँका नेपाली अति नै खुशी भएको कुरा सुनाउनु भयो । एकै छिनपछि मेलबर्नको कार्यक्रमका बारेमा निराजन गौलीसँग कुरा भयो । ब्रिस्बनबाट मेलबर्न पुग्न लगभग दुई घण्टाको दुरी पार गर्नु पर्छ । त्यहाँ पुगेर त्यही दिन बेलुका एक्लै तीन घण्टा कार्यक्रम प्रस्तुत गर्नु पर्ने थियो । करीब डेड घण्टा कुरेपछि जेटस्टार विमानबाट म मेलवर्नतर्फ प्रस्थान गरेँ ।
मेलबर्नमा यस पटकको अन्तिम कार्यक्रम थियो । साँझ हल खचाखच भरिएको थियो । लगातार करिब तीन घण्टासम्म कार्यक्रम प्रस्तुत गरेर हलबाट निराजन गौलीको घरमा गएर बास बसियो । राती अबेरसम्म कार्यक्रमको समीक्षा गरेर उपस्थित सबैले कार्यक्रमको सफलताको उत्साह मनायौँ । विदेशमा लगभग तीन घण्टाको एकल साङ््गीतिक साँझ यो मेरो कल्पना को कुरा थिएन । विदेश बस्ने नेपालीका बीचमा लगातार एक्लै यति लामो समयसम्म कार्यत्रक्रम गरेको यो पहिलो अवसर हो । साङ््गीतिक प्रस्तुतिको क्रममा मैले जति जति आइटम प्रस्तुत गर्दै जान्थेँ, दर्शकहरुमा त्यति त्यति जोश, जाँगर र उत्साह थपिदै गएको अनुभूति हुन्थ्यो । दर्शक दीर्घामा जवानीको जोश, तातो रगतको उल्लास, आस्थाको सगरमाथा र वर्गीय प्रेमको सागर सबै एकैचोटी प्रकट भएको देखिन्थ्यो । कार्यक्रमको सफलताले आयोजकहरुमाझ ठुलो उमङ््ग छाएको थियो । अब अस्ट्रेलियाका लागि आगामी दिनमा यस्ता कार्यक्रम गर्न ढोका खुला भएको छ र बाटो फराकिलो भएको छ । यसले मभित्र पनि थप विश्वास र दृढता थपिएको छ । देश र जनताको माया अनि जीवन र जगतप्रतिको प्रेमले ओतप्रोत सङ््गीतको मर्म र गहिराइ बुझ्््न सक्षम दर्शकको सामु गीत सुनाउँदा जुन अनुपम आनन्दको अनुभुति हुन्छ, शब्दले व्याख्या गर्न गाह«ो हुन्छ । यस पल्टको अस्ट्रेलियाभरिको साङ््गीतिक यात्रामा यस्तै नै अनुभुति भइरह्््यो ।
मेलवर्नको ओएनयुएफ लगायत विभिन्न संस्थाहरु अनि ती संस्थामा काम गरिरहेका सकृय सदस्यहरु साथै त्यहाँ कृयाशील सामाजिक संस्था तथा कूटनीतिक नियोगमा कार्यरत व्यक्तिहरु चन्द्र योञ्जन, निराजन गौली, लोकराज पौडेल, निरु त्रिपाठी, विक्रम शर्मा, अनन्त पौडेल, साथै मलाई कारमा घुमाएर सामुद्री किनाराका उच्छालसँग लहरिने मौका दिने हार्दिक हार्दिक सबै साथीहरु सबैप्रति म अत्यन्तै आभारी छु । सबैको न्यानो माया सहयोग र साथले मेरो छाती उमङ््गले छचल्किएको थियो । सबैतिर उमङ््गैउमङ््गको वातावरण छाइरहेका बेला मेलबर्नलाई विदा गरेर राती ११ बजे म बैङ््ककतर्फ उडेँ ।
सिडनीबाट सल्यान र सल्यानबाट सैलुङसम्मको यात्राको सारा कहानी लेखौँ भने एउटा सुन्दर उपन्यास बन्न सक्छ । कुनै बेला त्यो दिन पनि आउला । फुर्सतमा बसेर विगतका कहानीमा आधारित कथा कहानी लेखौँला । अहिले म सैलुङको शिरमा बसेर सिडनीका दृष्यहरु नियालिरहेको छु । चौरीगाई चरिरहने यो डाँडाबाट मन हरर उडेर डल्फिन माछा उफ्रिरहने सिडनीको समुद्रमा विचरण गरिरहेको छ । मेरो साथमा अति नै मिलनसार साथी तारा बहादुर श्रेष्ठ साथै उहाँकै सहोदर भाइ झम्क बहादुर श्रेष्ठ हुनु हुन्छ ।
आज सैलुङको डाँडामा पुगेर डडुवा खोलाखर्क झर्ने बेलासम्म अनेकौँ चिनेजानेका साथीहरुसँग भेटघाट भइसकेको छ । यस ३ नम्बर प्रदेशका अर्थमन्त्री कैलास ढुङ््गेल यहीँ आइपुग्नु भएको रहेछ । उहाँ सँगसँगै एकछिन सहयात्रा गरियो । त्यसै गरी दोरम्बा गाउँपालिकाका प्रमुख कमान सिंह मोक्तान, वडा अध्यक्षहरु ढाल बहादुर थापा मगर, मलाई धेरै पहिलेदेखि यहाँ आउन आग्रह गरेर यहाँसम्म ल्याउन अहम्् भूमिका निर्वाह गर्ने रेम बहादुर थापा, अनुप गजुरेल, खड््््क बहादुर श्रेष्ठ, चन्द्र बहादुर थामा मगर, गङ््ग बहादुर तामाङ, लाल पदम थापा मगर लगायत रामेछापका विभिन्न जनप्रतिनिीिहरु साथै धेरै पहिलेदेखि सहयात्रा गरिरहेका प्रिय साथी जगत श्रेष्ठसँग पनि यहीँ भेट भयो ।
रामेछापसँग जोडिएको जिल्ला दोलखाबाट आउनु भएका सैलुङ गाउँपालिका प्रमुख भरत दुलाल, मेलुङ गाउँपालिका प्रमुख नर बहादुर श्रेष्ठ साथै विभिन्न राजनीतिक दलका नेता÷कार्यकर्ताहरुसँग हातेमालो गर्दै खोलाखर्क बजारको तलमाथि ओहोरदोहोर गरिरहँदा धेरै भावना साटासाट गर्ने मौका मिल्योे । दिउसो ३ बजे कार्यक्रम सकेर हामी काठमाडौँतिर प्रस्थान ग¥यौँ ।
बाटोका उबडखाबड र भीमकाय पहरामाथिका डरलाग्दा छाँगा काट््््दै हामी कोशी तटमा आएर पूर्वी तराईबाट नदी किनारै किनार आएको उखुमलाग्दो तातो हावाको स्वाद लिइयो । काठमाडौँ एयरपोर्टमा रिसिभ गरेर मलाई सैलुङसम्म पुराउने ताराजी, झङ््क भाइ र म तीन जना हाँस्दै, गफ गर्दै नेपालटार आएर खाना खाइयो । त्यसपछि राती एक बजेतिर कोठामा आएर लामो यात्राको सिलसिला एक÷दुई दिनका लागि स्थगित गरियो ।
मैले सिडनीलाई अस्ट्रेलियाका सबै शहरको प्रतिनिधि शहरको रुपमा लिएर यो सङ््क्षिप्त संस्मरणलाई सिडनीदेखि सैलुङसम्म शीर्षक बनाउने विचार गरेँ । अनुप्रासको सौन्दर्यप्रति लोभिएर मात्र यसोे गरेको हुँ । वास्तवमा मेरो यस पटकको साङ््गीतिक यात्रा अस्ट्रेलियाको एडलेटबाट सुरु भएको थियो । सिडनीदेखि सैलुङसम्मको साङ््गीतिक यात्राका आयोजक र सम्पूर्ण सहयात्रीहरुप्रति आभार प्रकट गर्दछु । यस कार्यक्रम र यात्रालाई अविस्मरणीय बनाउन हरतरहले सहयोग गर्ने सबैको नाम यो सानो संस्मरणमा उल्लेख गर्न सम्भव भएन । तथापि ती सबै साथीहरूको तस्बिर मेरो हृदयको गहिराइमा सजाएर राखिरहेको छु । यस यात्राबाट देश–विदेशमा रहेका नेपलीहरूमा जनसङ््गीतप्रतिको अनुराग झन्् गहिरो र व्यापक हुँदै गइरहेको महशुस भएको छ ।
म भनिरहेछु
– निलिमा पुन
साँझमा टुकी बालेर गणितको गृहकार्य गर्दै थिएँ
तिमीले सुस्तरी भन्यौ– आज राँको बाल्नु पर्छ
मलाई के थाहा राँको बाल्नुको अर्थ ?
मैले जे सुनेँ, त्यही मानेँ
एउटा बलेको राँको हातमा समातेर हिडेँ
घरदेखि अलि पर डाँडामा पुगेपछि भन्न सिके–
इन्क्लाब जिन्दावाद !
राजतन्त्र मुर्दावाद !

बिहानै खाना खाएर स्कुल जाँदै थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज आमसभामा जानु पर्छ
नेताको भाषण सुन्नु पर्छ
मलाई के थाहा आमसभामा जानुको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
स्कुल ड्रेसमै झण्डा समाएर आमसभातिर हिडेँ
आमसभामा पुगेपछि भन्न सिके–
विद्यार्थी एकता जिन्दावाद !
विद्यार्थीका माग पुरा गर !

वार्षिक परीक्षा आएको थियोे
तिमीले भन्यौ– यो बुर्जुवा शिक्षा हो
म पढ््न छोडेर तिम्रो कुरा सुनेर बसेँ
मलाई के थाहा बुर्जुवा शिक्षाको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
नियमित स्कुल जान छोडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
बुर्जुवा शिक्षा खारेज गर !
जनवादी शिक्षा लागु गर !

शनिबार बिहानै घाँस काट््न हिडेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज किसान सम्मेलनमा जानु पर्छ,
किसानहरुलाई साथ दिनु पर्छ
मलाई के थाहा सम्मेलनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
हँसिया र डोको फालेर म हिडेँ
सम्मेलनमा पुगेपछि भन्न सिकेँ–
किसान एकता जिन्दावाद !
किसान मजदुर एक हौँ !

तीजका बेलामा बेलुकी झोरा गाउनु थियोे
तिमीले भन्यौ– चेतनामूलक झोरा गाउनु पर्छ
महिल यात्राका ताजा सम्झना कमलपुष्पका तरेली बनेर मनभित्र सजिएका छन्् ।
एडलेट अस्ट्रेलियाबाट सुरु भएको साङ््गीतिक भ्रमण रामेछापको सैलुङसम्म आइपुग्दा हृदयमा खिचिएका अनेकौँ सुन्दरतम दृष्यहरु मेरो आँखा वरिपरि ओइरो लागेर देखा परिरहेका छन । यो मेरो जीवनको अनौठो यात्रामध्यको एउटा अविश्मरणीय अनुभूतिको रूपमा मानसपटलभित्र सदा अमिट छाप बनेर रहिरहने छ ।
यो सालकोे ब्याउँते सङक्रान्ति अर्थात्् नयाँ वर्षको पहिलो दिन अस्ट्रेलियाको एडलेट शहरमा नेपाल फेस्टिभवलको आयोजना गरिएको रहेछ । मलाई पनि त्यसमा सहभागी हुने अवसर मिल्यो । एनआरएन अस्ट्रेलियाको आयोजनामा भएको सो फेस्टिभल निकै व्यवस्थित र सहभागितामूलक थियो । अस्ट्रेलियाको सुन्दर शहर एडेलेटको मुटुमा नेपालीहरुले फुड फेस्टिभलको आयोजना गरेर नेपाली संस्कृति र राष्ट्रियताप्रतिको आफ््नो अपार माया प्रकट गरिरहेका थिए । मेरो कोणबाट हरेक दृष्टिले यो कार्यक्रम सफल रह्््यो ।
एडलेड शहरमा हामी जाँदाको दिन साँझ रात्रीभोजको आयोजना गरिएको थियो । त्यहाँ राजु उपाध्याय, दिपक धमला लगायत धेरै विद्वान नेपाली साथीहरूसँग भेटघाट गर्ने मौका मिल्यो । एडलेटको एनआरएनमा कृयाशील अशोक केसी, कपिल पाण्डे लगयत कैयौँ साथीहरुले एडलेटको मेरो यात्रा तय गर्न निकै मिहिनेतका साथ महङ्खवपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नु भएको थियो । भोलिपल्ट नेपाल फेस्टिभल आयोजना भएको मञ्चमा भव्य सांस्कृतिक कार्यक्रम सम्पन्न भयो । साङ््गीतिक कार्यक्रम निकै सशक्त भयो ।
अस्ट्रेलियाका नेपाली कम्युनिटीमाझ त्यो कार्यक्रमका बारेमा व्यापक चर्चा चलेको कुरा जताततैबाट सुनियो । जनताका गीतले सबैभन्दा बढी दर्शकहरुको मन जित्न सफल भएको कुरा सबैतिरबाट आयो । कार्यक्रम समापन भएपछि आयोजक संस्थाका जिम्मेवार व्यक्तिहरु पनि निकै सन्तुष्ट देखिनु हुन्थ्यो । यसले नेपालमा अवश्य पनि केही तरङ््ग पैदा गरेको हुनु पर्छ । जे होस्् यात्राको सुरुवात नै अत्यन्त उत्साहप्रद रह्््यो ।
एडलेटबाट अस्ट्रेलियाको मुख्य शहर सिडनी पुगेपछि मेरो यात्राको अर्को अध्याय सुरु भयो । वैशाख ३ गते अर्थात्् अपै्रल महिनाको १६ तारिखका दिन अस्ट्रेलियाको मुख्य शहर सिडनीमा भव्य समारोह आयोजना भएको थियो । कार्यक्रममा तीन÷चार घण्टा कसरी बित्यो, पत्तै भएन ।
उक्त साङ््गीतिक कार्यक्रममा सहभागी सबै मानिसहरु चेतनाको तहका दृष्टिले माथि थिए । कार्यक्रममा एन.पी.पी.एफ. र ओएनएफ अस्ट्रेलियाका सदस्यहरुको उल्लेख्य सहभागिता थियो । भवानी ओली, ऋषि आचार्य, मनऋषि धिताल, सरिताजी, कृष्ण सापकोटा, चुन्ना, सीता, डक्टर मोम, राजु गौचन आदि सयौ व्यक्तिहरु राती अबेरसम्म जनताका गीतमा नाच्दै रमाउँदै थिए । आठ बजे सुरु भएको कार्यक्रम एघार बजेसम्म चलेको थियो ।
सिडनीको रकडेलमा भएको जनसाङ््गीतिक कार्यक्रम सकेपछि तिन दिनजति खालि समय थियो । सो समयलाई अधिकतम उपयोग कसरी गर्ने होला भनेर मनमनै कुरा खेलिरहेको थियो । मनऋषिजीले आवश्यक योजना बनाइसक्नु भएको रहेछ । यस्तो कुरामा वास्तवमा वहाँ राम्रो योजनाकार हो । मेरो पहिलो अस्ट्रेलिया भ्रमणको मुख्य योजना पनि उहाँले नै बनाउनु भएको थियो ।
आउँदैका दिन सिडनीको सुन्दर शहरको केन्द्रमा रहेको लोटस बिल्डिङ हेर्दै कृष्ण सापकोटा, चुन्ना क्षेत्री र म मेन्ली पार्कतर्फ सोझियौँ । मेन्ली पार्क सिडनी पुग्ने पर्यटकका लागि अनिवार्य गन्तव्य जस्तै हो । त्यहाँ पुगेर दक्षिणी सागरको छालसँग एक घण्टा बयली खेलेर साँझ कार्यक्रम हलतिर गइयो । कार्यक्रम अन्यत्र जस्तै आकर्षक भयो । सिडनीको इन्द्रेणी फङ््क्सन सेन्टरको सुन्दर हलमा उपस्थित सयौँ सङ्रख्याका जनसमूहलाई नेपाल राष्ट्र र नेपाली जनताका गीत सुनाउन पाउँदा मन चङ््गा बनेर उडिरहेको थियो । त्यो दिन राती कार्यक्रम स्थलमै रहेको रेस्टुरेन्टमा खाना खाएर चुन्नाजीको क्वाटर गएर विश्राम गरियो ।
भोलिपल्ट मनऋषिजी, टङ््क र म भएर सिडनीदेखि लगभग १०० किलोमिटर दक्षिणमा रहेको सुन्दर सामुद्री किनाराको उलनगोङ शहर घुम्न गयौँ । त्यो शहर र त्यहाँको सामुद्री किनाराका दृष्यहरूले मन त्यसै तानिरहेको थियो । धर्म अधिकारी र त्यहाँका एक जना स्थानीय कमरेड सँगसँगै करिब दुई घण्टा सहयात्रा गरेर खाना खाइवरि हामी फर्कियौँ ।
सिडनीको यात्रापछि म अस्ट्रेलियाको अर्को ठुलो सुन्दर शहर ब्रिस्वनतिर हान्निएँ । ब्रिस्बनको गोलकोस्ट नामक समुद्री किनारका उर्लिरहेका छालहरु चलचित्र बनेर मेरो दिमागमा अझै उछालिएकै छन्् । त्यति सुन्दरतम सामुद्री छालहरु सीधा नजिकै माथिबाट मैले देख्ने मौका पाएको यो पहिलो मौका थियो । मेरो मन ती छालहरु हेरेर सदा त्यहीँ बसिरहुँ भनिरहेका थियो । तर हामीसँग समयको सीमा थियो । सीमित समयको मात्र अस्ट्रेलिया बस्नका लागि भिसा लिइएको थियो । मानिसको जिन्दगी अनेकौँ निर्धारक तङ्खवहरुबाट परिचालित हुन्छ । आफ््नो चाहनाबाट मात्र चल्न पाउने भए मानव जातिको अवस्था अहिले कस्तो हुन्थ्यो होला ? यस्तै सोच्दै केही समय समुद्रका लहरसँग आन्दोलित भएर हामी अर्को किनारातिर लागेका थियाँै ।
समय अति नै टाइट थियो । हेर्नु पर्ने र घुम्नु पर्ने ठाउँ अझै कति थिए । केही बेरपछि सात बजेभित्रै हामी कार्यक्रम हलतिर जानु पर्ने थियो । अर्को सुन्दर ठाउँमा जाने समय तालिका बदलेर हामी खाना खाने तरखरमा लागियो । नयाँ वर्षको उपलक्ष्यमा कास्की समाजले आयोजना गरेको साङ््गीतिक साँझको कार्यक्रममा राती अबेरसम्म भाग लिएर बास बस्ने ठाउँमा गयौँ । त्यहाँ मसँग दिनभरि यात्रा गर्ने बबुज चालिसे, आविष्कार, नारायण अनि आशिस भाइ हुनु हुन्थ्यो ।
विभिन्न सामाजिक गतिविधिमा सकृय रहनु भएका प्रमोद दवाडी, टिका सुवेदी, सुरज, रमेश, कृष्ण, बविन, सन्तोष, किशोर, सम्पदा लगायत ब्रिस्वेनका अरु धेरै साथीेहरुको सम्झना पनि त्यत्तिकै ताजा बनेर मनमा खेलिरहेको छ । त्यहाँ कृयाशील कास्की समाज, यस आइबिसी, राइनो परिवार र ती संस्थाहरूका अध्यक्ष लगायत सबै पदाधिकारी र सहभागी सम्पूर्ण साथीहरु धन्यवादका पात्र हुनु हुन्छ ।
ब्रिस्वेनको यात्रा पनि एडलेट जस्तै मेरो पहिलो अनुभव थियो । यसबाट मेरो जीवन यात्रामा अर्को एउटा महङ्खवपूर्ण सर्ग थपिएको महशुस भएको छ । ब्रिस्वनमा कृयाशील सबै नेपालीहरुको सदिच्छा र सदाशयताले मलाई त्यहाँसम्म तानेर पुरायोे । त्यहाँका साथीहरुको ठुलो इच्छा र मिहिनेतको फलस्वरुप मेरो ब्रिसवेनको यात्रा, यहाँको साङ््गीतिक कार्यक्रममा मेरो सहभागिता, अनि सबै किसिमको मनोरम अनुभूति सम्भव भएको थियो । त्यसका लागि सम्बन्धित सबै साथीहरु मेरा लागि धन्यवादका पात्र छन्् ।
ब्रिस्बेनबाट मेलबर्न जानु पर्ने थियो । बिहान सबेरै प्रमोद भाइ, आविस्कार सहितका साथीहरुले एयरपोर्टसम्म पुराएर विदावादी गर्नु भयो । यसरी यस पटकका लागि ब्रिस्वेनको यात्रालाई सम्झनामा राख्दै मेरा पाइला मेलबर्नतर्फ अगाडि बढेका थिए ।
लेनिन जयन्तीको दिन थियो अर्थात अप्रिल २२ तारिख । विश्वभरिका कम्युनिस्ट विचारधारा भएका मानिसहरुले यो दिनलाई महङ्खवपूर्ण दिनको रुपमा लिन्छन । बिहान मनऋषिजीसँग विविध विषयमा निकै लामो कुराकानी भयो । विहानै रातो लालटिनमा प्रकाशित कविता पढेर मैले आज लेनिन जयन्ती मनाएँ भनेको कुरा ठट््््टैठट््््टामा भए पनि निकै अर्थपूर्ण थियो । रातो लालटिन पत्रिकाले पनि बौद्धिक खुराक दिएकै छ भन्ने कुराले मेरो छाति एकैछिन गौरवले गहुङ््गो भए जस्तो ग¥यो ।
म एयरपोर्ट मै बोर्डिङ गेटमा प्लेन कुरेर बसेको थिएँ । मेलबर्न जाने फ््लाइट त्यो दिन निकै अबेर ग¥यो । करिब डेड घण्टासम्म डिपार्चरको गेट नजिकैका कुर्चीमा बसेर एकनाससँग एयरपोर्टको जहाजको आवागमन हेरिरहेँ । एडलेटबाट अशोकजीले कल गर्नु भएको थियो । त्यहाँका नेपाली अति नै खुशी भएको कुरा सुनाउनु भयो । एकै छिनपछि मेलबर्नको कार्यक्रमका बारेमा निराजन गौलीसँग कुरा भयो । ब्रिस्बनबाट मेलबर्न पुग्न लगभग दुई घण्टाको दुरी पार गर्नु पर्छ । त्यहाँ पुगेर त्यही दिन बेलुका एक्लै तीन घण्टा कार्यक्रम प्रस्तुत गर्नु पर्ने थियो । करीब डेड घण्टा कुरेपछि जेटस्टार विमानबाट म मेलवर्नतर्फ प्रस्थान गरेँ ।
मेलबर्नमा यस पटकको अन्तिम कार्यक्रम थियो । साँझ हल खचाखच भरिएको थियो । लगातार करिब तीन घण्टासम्म कार्यक्रम प्रस्तुत गरेर हलबाट निराजन गौलीको घरमा गएर बास बसियो । राती अबेरसम्म कार्यक्रमको समीक्षा गरेर उपस्थित सबैले कार्यक्रमको सफलताको उत्साह मनायौँ । विदेशमा लगभग तीन घण्टाको एकल साङ््गीतिक साँझ यो मेरो कल्पना को कुरा थिएन । विदेश बस्ने नेपालीका बीचमा लगातार एक्लै यति लामो समयसम्म कार्यत्रक्रम गरेको यो पहिलो अवसर हो । साङ््गीतिक प्रस्तुतिको क्रममा मैले जति जति आइटम प्रस्तुत गर्दै जान्थेँ, दर्शकहरुमा त्यति त्यति जोश, जाँगर र उत्साह थपिदै गएको अनुभूति हुन्थ्यो । दर्शक दीर्घामा जवानीको जोश, तातो रगतको उल्लास, आस्थाको सगरमाथा र वर्गीय प्रेमको सागर सबै एकैचोटी प्रकट भएको देखिन्थ्यो । कार्यक्रमको सफलताले आयोजकहरुमाझ ठुलो उमङ््ग छाएको थियो । अब अस्ट्रेलियाका लागि आगामी दिनमा यस्ता कार्यक्रम गर्न ढोका खुला भएको छ र बाटो फराकिलो भएको छ । यसले मभित्र पनि थप विश्वास र दृढता थपिएको छ । देश र जनताको माया अनि जीवन र जगतप्रतिको प्रेमले ओतप्रोत सङ््गीतको मर्म र गहिराइ बुझ्््न सक्षम दर्शकको सामु गीत सुनाउँदा जुन अनुपम आनन्दको अनुभुति हुन्छ, शब्दले व्याख्या गर्न गाह«ो हुन्छ । यस पल्टको अस्ट्रेलियाभरिको साङ््गीतिक यात्रामा यस्तै नै अनुभुति भइरह्््यो ।
मेलवर्नको ओएनयुएफ लगायत विभिन्न संस्थाहरु अनि ती संस्थामा काम गरिरहेका सकृय सदस्यहरु साथै त्यहाँ कृयाशील सामाजिक संस्था तथा कूटनीतिक नियोगमा कार्यरत व्यक्तिहरु चन्द्र योञ्जन, निराजन गौली, लोकराज पौडेल, निरु त्रिपाठी, विक्रम शर्मा, अनन्त पौडेल, साथै मलाई कारमा घुमाएर सामुद्री किनाराका उच्छालसँग लहरिने मौका दिने हार्दिक हार्दिक सबै साथीहरु सबैप्रति म अत्यन्तै आभारी छु । सबैको न्यानो माया सहयोग र साथले मेरो छाती उमङ््गले छचल्किएको थियो । सबैतिर उमङ््गैउमङ््गको वातावरण छाइरहेका बेला मेलबर्नलाई विदा गरेर राती ११ बजे म बैङ््ककतर्फ उडेँ ।
सिडनीबाट सल्यान र सल्यानबाट सैलुङसम्मको यात्राको सारा कहानी लेखौँ भने एउटा सुन्दर उपन्यास बन्न सक्छ । कुनै बेला त्यो दिन पनि आउला । फुर्सतमा बसेर विगतका कहानीमा आधारित कथा कहानी लेखौँला । अहिले म सैलुङको शिरमा बसेर सिडनीका दृष्यहरु नियालिरहेको छु । चौरीगाई चरिरहने यो डाँडाबाट मन हरर उडेर डल्फिन माछा उफ्रिरहने सिडनीको समुद्रमा विचरण गरिरहेको छ । मेरो साथमा अति नै मिलनसार साथी तारा बहादुर श्रेष्ठ साथै उहाँकै सहोदर भाइ झम्क बहादुर श्रेष्ठ हुनु हुन्छ ।
आज सैलुङको डाँडामा पुगेर डडुवा खोलाखर्क झर्ने बेलासम्म अनेकौँ चिनेजानेका साथीहरुसँग भेटघाट भइसकेको छ । यस ३ नम्बर प्रदेशका अर्थमन्त्री कैलास ढुङ््गेल यहीँ आइपुग्नु भएको रहेछ । उहाँ सँगसँगै एकछिन सहयात्रा गरियो । त्यसै गरी दोरम्बा गाउँपालिकाका प्रमुख कमान सिंह मोक्तान, वडा अध्यक्षहरु ढाल बहादुर थापा मगर, मलाई धेरै पहिलेदेखि यहाँ आउन आग्रह गरेर यहाँसम्म ल्याउन अहम्् भूमिका निर्वाह गर्ने रेम बहादुर थापा, अनुप गजुरेल, खड््््क बहादुर श्रेष्ठ, चन्द्र बहादुर थामा मगर, गङ््ग बहादुर तामाङ, लाल पदम थापा मगर लगायत रामेछापका विभिन्न जनप्रतिनिीिहरु साथै धेरै पहिलेदेखि सहयात्रा गरिरहेका प्रिय साथी जगत श्रेष्ठसँग पनि यहीँ भेट भयो ।
रामेछापसँग जोडिएको जिल्ला दोलखाबाट आउनु भएका सैलुङ गाउँपालिका प्रमुख भरत दुलाल, मेलुङ गाउँपालिका प्रमुख नर बहादुर श्रेष्ठ साथै विभिन्न राजनीतिक दलका नेता÷कार्यकर्ताहरुसँग हातेमालो गर्दै खोलाखर्क बजारको तलमाथि ओहोरदोहोर गरिरहँदा धेरै भावना साटासाट गर्ने मौका मिल्योे । दिउसो ३ बजे कार्यक्रम सकेर हामी काठमाडौँतिर प्रस्थान ग¥यौँ ।
बाटोका उबडखाबड र भीमकाय पहरामाथिका डरलाग्दा छाँगा काट््््दै हामी कोशी तटमा आएर पूर्वी तराईबाट नदी किनारै किनार आएको उखुमलाग्दो तातो हावाको स्वाद लिइयो । काठमाडौँ एयरपोर्टमा रिसिभ गरेर मलाई सैलुङसम्म पुराउने ताराजी, झङ््क भाइ र म तीन जना हाँस्दै, गफ गर्दै नेपालटार आएर खाना खाइयो । त्यसपछि राती एक बजेतिर कोठामा आएर लामो यात्राको सिलसिला एक÷दुई दिनका लागि स्थगित गरियो ।
मैले सिडनीलाई अस्ट्रेलियाका सबै शहरको प्रतिनिधि शहरको रुपमा लिएर यो सङ््क्षिप्त संस्मरणलाई सिडनीदेखि सैलुङसम्म शीर्षक बनाउने विचार गरेँ । अनुप्रासको सौन्दर्यप्रति लोभिएर मात्र यसोे गरेको हुँ । वास्तवमा मेरो यस पटकको साङ््गीतिक यात्रा अस्ट्रेलियाको एडलेटबाट सुरु भएको थियो । सिडनीदेखि सैलुङसम्मको साङ््गीतिक यात्राका आयोजक र सम्पूर्ण सहयात्रीहरुप्रति आभार प्रकट गर्दछु । यस कार्यक्रम र यात्रालाई अविस्मरणीय बनाउन हरतरहले सहयोग गर्ने सबैको नाम यो सानो संस्मरणमा उल्लेख गर्न सम्भव भएन । तथापि ती सबै साथीहरूको तस्बिर मेरो हृदयको गहिराइमा सजाएर राखिरहेको छु । यस यात्राबाट देश–विदेशमा रहेका नेपलीहरूमा जनसङ््गीतप्रतिको अनुराग झन्् गहिरो र व्यापक हुँदै गइरहेको महशुस भएको छ ।
म भनिरहेछु
– निलिमा पुन
साँझमा टुकी बालेर गणितको गृहकार्य गर्दै थिएँ
तिमीले सुस्तरी भन्यौ– आज राँको बाल्नु पर्छ
मलाई के थाहा राँको बाल्नुको अर्थ ?
मैले जे सुनेँ, त्यही मानेँ
एउटा बलेको राँको हातमा समातेर हिडेँ
घरदेखि अलि पर डाँडामा पुगेपछि भन्न सिके–
इन्क्लाब जिन्दावाद !
राजतन्त्र मुर्दावाद !

बिहानै खाना खाएर स्कुल जाँदै थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज आमसभामा जानु पर्छ
नेताको भाषण सुन्नु पर्छ
मलाई के थाहा आमसभामा जानुको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
स्कुल ड्रेसमै झण्डा समाएर आमसभातिर हिडेँ
आमसभामा पुगेपछि भन्न सिके–
विद्यार्थी एकता जिन्दावाद !
विद्यार्थीका माग पुरा गर !

वार्षिक परीक्षा आएको थियोे
तिमीले भन्यौ– यो बुर्जुवा शिक्षा हो
म पढ््न छोडेर तिम्रो कुरा सुनेर बसेँ
मलाई के थाहा बुर्जुवा शिक्षाको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
नियमित स्कुल जान छोडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
बुर्जुवा शिक्षा खारेज गर !
जनवादी शिक्षा लागु गर !

शनिबार बिहानै घाँस काट््न हिडेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज किसान सम्मेलनमा जानु पर्छ,
किसानहरुलाई साथ दिनु पर्छ
मलाई के थाहा सम्मेलनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
हँसिया र डोको फालेर म हिडेँ
सम्मेलनमा पुगेपछि भन्न सिकेँ–
किसान एकता जिन्दावाद !
किसान मजदुर एक हौँ !

तीजका बेलामा बेलुकी झोरा गाउनु थियोे
तिमीले भन्यौ– चेतनामूलक झोरा गाउनु पर्छ
महिला अधिकारका गीत गाउनु पर्छ
मलाई के थाहा चेतनामूलक झोराको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
महिला समानताका गीत गाएँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण महिलाहरु एक हौँ !
सम्पत्तिमा महिलाहरुको समान अधिकार हुनै पर्छ !

गाउँमा पुजा लगाउँदा भजन गाएको सुन्न जान्थेँ
तिमीले भन्यौ– हामीले देवता मान्दैनाँै
हामी भौतिकवादी हौँ
मलाई के थाहा भौतिकवादको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
पूजा गर्ने ठाउँमा जान छाडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
अन्धविश्वास र कुरीतिहरु अन्त्य गर्नु पर्छ !
वैज्ञानिक विचारहरु स्थापित गर्नु पर्छ !

विदेश गएर धन कमाउने ठुला सपना सँगालेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– परिवर्तनका लागि आफ््नै देशमा बस्नु पर्छ
हामी सर्वहारा वर्गका पक्षपाती हौँ
मलाई के थाहा परिवर्तनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको माने
परिवर्तनका लागि भोकै–प्यासै हिडिरहेँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण युवाहरु एक हौँ !
युवा एकता जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
अझै पनि म भनिरहेछु–
गणतन्त्र जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
डा. अमर गिरी
१. विषय प्रवेश
नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा संस्कृतिका बारेमा महत्वपूर्ण विमर्शहरू भएका छन्् । संस्कृतिमै केन्द्रित रहेर दर्जनौँ पुस्तकहरू लेखिएका छन्् । सांस्कृतिक विमर्शको विषयगत परिधि पनि फराकिलो रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगसँगै नेपालमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा संस्कृतिका बारेमा बहसहरू गर्ने र लेख्ने कार्यको थालनी भएको हो । आफ्नो ६० वर्षभन्दा लामो इतिहासमा प्रगतिशील लेखक सङ्घ स्वयम्ले पनि संस्कृतिका विषयमा बेलाबखत बहसहरू चलाएको छ । अविभाजित होस्् वा विभाजित, दुवै अवस्थामा नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा संस्कृति बहसको महŒवपूर्ण विषय बन्दै आएको छ ।
संस्कृतिका विषयमा प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा उल्लेख्य कार्य भए पनि संस्कृतिसँग सम्बन्धित कतिपय विषयहरूमा अझै पनि छलफल हुन सकेको पाइन्न । संस्कृतिको क्षेत्र निरन्तर वैचारिक विमर्शको क्षेत्र हो । विमर्श गरिएका विषयहरूमा समेत निरन्तर विमर्शको आवश्यकता रहन्छ भने नयाँ विषयहरूले अझ बढी प्राज्ञिक बहसको अपेक्षा राख्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विषयमा पनि नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा गम्भीर रूपमा छलफल भएको पाइन्न । बेलाबखत पुरस्कारको विषयलाई लिएर विवादहरू जन्मिएका छन्् र त्यसमै आधारित रहेर विचारहरू पनि व्यक्त भएका छन्् तर व्यवस्थित र गम्भीर रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा छलफल गर्ने कार्य भने हुन सकेको छैन । नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको लामो परम्परा छ र यो संस्कृतिको अभिन्न अङ्गको रूपमा रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगै प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनभित्र दर्जनौँ महŒवपूर्ण पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापित भए । यी पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनका महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेका छन्् ।
वर्तमान समयमा नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका छन्् । साहित्य र संस्कृतिका क्षेत्रमा मात्र नभएर ज्ञान विज्ञान लगायत विविध क्षेत्रमा पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गरिन्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरिने क्षेत्र निकै विस्तृत छ । पुरस्कार र सम्मान अत्यन्त धेरै भएको वर्तमान समयमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा गम्भीरतापूर्वक विचार गर्न आवश्यक छ । यस अवधारणापत्रमा सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिएको छ । सर्वप्रथम अवधारणाका तहमै छलफल हुन आवश्यक ठानेर यसलाई कार्यपत्रका रूपमा प्रस्तुत नगरिएको हो । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा स्पष्ट धारणाको निर्माण पछि नै पुरस्कार र सम्मानका विषयमा एउटा टुङ्गोमा पुग्न सकिन्छ र त्यस आधारमा यससम्बन्धी आन्दोलनलाई पनि अघि बढाउन सकिन्छ । यस अवधारणापत्रमा अत्यन्त सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा आफ्ना विचारहरू प्रस्तुत गरिएको छ ।
२. नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको ऐतिहासिक र वर्तमान सन्दर्भ
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विकास प्राचीन समयदेखि भएको पाइन्छ । पूर्व र पश्चिम दुवैतिर यसको सुदीर्घ परम्परा रहेको छ । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका रहेका छन्् । विविध क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा पुरस्कृत र सम्मानित गरिएको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानहरू राज्य र निजी क्षेत्र दुवैबाट प्रदान गरिएको देखिन्छ । सामाजिक जीवन लगायत कला, साहित्य, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरू, साहसिक कार्य गर्नेहरू, राजा, महाराजा, सामन्त लगायत अभिजात्य वर्गको सेवा गर्नेहरू, प्रतिस्पर्धामा विजयी बन्नेहरू आदिलाई प्राचीन समयमा विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा सम्मानित गरिन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मानका रूपमा नगद, भूमि लगायत विभिन्न चिजहरू प्रदान गरिन्थ्यो । सामन्तवादी युगका कयौँ दरबारिया साहित्यकार एवं कलाकारहरूले साहित्य कला मार्फत दरबारको सेवा गरेबापत नगद, भूमि लगायत विभिन्न पुरस्कार र सम्मान पाएका दृष्टान्तहरू प्रशस्त छन्् ।
नेपालमा पनि पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति प्राचीन समयदेखि नै पाइन्छ । इतिहासकारहरूले लिच्छवी कालदेखि नै पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था रहेको उल्लेख गरेका छन्् । पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था मूलतः राज्यका तर्फबाट गरिएको हुन्थ्यो र यसमा राजा, महाराजा, भाइभारदारहरूको भूमिका नै प्रमुख हुन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मान पनि राजपरिवारका सदस्य, भाइभारदार र सामन्तहरूले नै पाउँथे । राज्यको कुनै निकाय वा सामाजिक जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा रहेर महŒवपूर्ण योगदान गर्ने सामान्य नागरिकहरूले राज्यद्वारा प्रदान गरिने पुरस्कार, सम्मान लगायत विभिन्न मानपदवीहरू विरलै पाउँथे । निजी स्तरमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानहरू प्रायः हुँदैनथे । नेपाली समाजको विकास प्रक्रियासँगै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको पनि विकास हुँदै गयो । शाह वंशको शासनकालसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको अलि विकास भयो । राजा राजेन्द्रले माथवर सिंह थापालाई ‘कला बहादुर’ तक्मा प्रदान गरेका थिए । वि.सं. १९५२ मा राजा पृथ्वीवीरविक्रम शाहद्वारा गोरखा दक्षिणबाहुको स्थापना गरियो । वि.सं. १९७५ मा ‘नेपाल तारा’ मानपदवी स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । यी केही उदाहरणहरू मात्र हुन्् । राणा शासनको पुछारसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति अझ बढी फस्टायो । २००७ सालपछि यस संस्कृतिको तिव्र रूपले विकास भयो । २००७ को अन्तरिम शासनविधान, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०१५, नेपालको संविधान २०१९ मै अलङ्कार तथा पदकहरूको व्यवस्था गरियो ।
राज्यबाट विभिन्न समयमा विभिन्न पुरस्कार, सम्मान, मानपदवीहरूको व्यवस्था भए पनि नागरिक स्तरबाट सबैभन्दा पहिले स्थापना भएको साहित्यिक पुरस्कार ‘श्रेष्ठ सिरपा’ पुरस्कार हो । नेपाल भाषाका साहित्यकारहरूको योगदानको सम्मान र उनीहरूलाई साहित्य सृजनामा अझ बढी प्रोत्साहित गर्ने दृष्टिले समाजसेवी स्वयम्भूलाल श्रेष्ठले २०१० सालमा यस पुरस्कारको स्थापना गरेका थिए । २०१२ सालमा मदन पुरस्कार गुठीको स्थापना गरियो । २०१४ सालमा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको स्थापना भयो । प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले २०१५ सालमा त्रिभुवन पुरस्कार र इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारको स्थापना ग¥यो । २०२० सालमा रत्नश्री स्वर्ण पदकको स्थापना गरियो भने २०३२ सालदेखि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले कविता महोत्सवको आयोजना गरी प्रथम, द्वितीय र तृतीय हुनेहरूलाई पुरस्कार प्रदान गर्न आरम्भ ग¥यो । २०२६ सालमा साझा प्रकाशनद्वारा साझा पुरस्कारको स्थापना गरियो । २०३१ सालमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट पृथ्वी प्रज्ञा पुरस्कार, महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार, वीरेन्द्र प्रज्ञालङ्कारको स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । आज नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् ।
पुरस्कार र सम्मानहरू दुई क्षेत्रबाट स्थापना गरिएका छन्् । यी दुई क्षेत्रहरूभित्र राज्यका विभिन्न निकाय, निजीस्तरबाट व्यक्तिगत एवं सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू पर्छन्् । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान, चलचित्र विकास बोर्ड आदि राजकीय निकायहरूभित्र पर्छन्् । यस्ता संस्थाहरू दर्जनौँ रहेका छन्् । मदन पुरस्कार गुठी जस्ता संस्थाहरूलाई निजी स्तरबाट व्यक्तिगत रूपमा स्थापित संस्थाहरूका रूपमा लिन सकिन्छ । यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ रहेका छन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ जस्ता संस्थाहरूले पनि पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्छन्् र यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ छन्् । यस्ता संस्थाहरू सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू हुन्् । राज्यका विभिन्न निकाय र गैरसरकारी स्तरबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू विविध क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित रहेका छन्् । यस्ता क्षेत्रहरूभित्र साहित्य, कला, सङ्गीत, चलचिल, पत्रकारिता, शिक्षा, खेलकुद, विज्ञान, भाषा, संस्कृति, इतिहास, दर्शन, समाजसेवा, स्वास्थ्य आदि पर्दछन्् । पुरस्कार र सम्मान नगद, सम्मानपत्र, पदक आदिका रूपमा प्रदान गरिन्छ । संस्थाहरूले आआफ्ना उद्देश्य अनुरूप सम्बन्धित क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने व्यक्ति एवं संस्थाहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाहरू निकै भएकाले वर्षेनी पुरस्कृत र सम्मानित हुनेहरूको सङ्ख््या पनि निकै धेरै हुन्छ । साहित्यका क्षेत्रमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानको सङ्ख््या मात्र पनि निकै धेरै रहेको छ । राज्यबाट भन्दा निजी क्षेत्रबाट स्थापित साहित्यिक पुरस्कार र सम्मान धेरै रहेका छन्् ।
प्रगतिशील सङ्घसंस्थाहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापना गरेका छन्् । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक सङ्घसंस्थाहरूबाट स्थापना गरिएका यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरू दर्जनाँै छन्् । ठुला राशीका पुरस्कारदेखि थोरै राशीका पुरस्कारसम्म यसभित्र रहेका छन्् । पुरस्कार र सम्मान स्थापनाको उद्देश्य साहित्य, कला, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान दिनेहरूको योगदानको सम्मान गर्नु, प्रतिभाहरूलाई प्रोत्साहित र प्रेरित गर्नु, प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बलियो बनाउनु र नेपाली समाजको समग्र परिवर्तनको प्रक्रियालाई अघि बढाउन भूमिका सम्पादन गर्नु रहेको पाइन्छ । प्रगतिशील पुरस्कार तथा सम्मानहरू जनसंस्कृतिका अभिन्न अङ्ग हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, साहित्य सन्ध्या, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठान, इच्छुक प्रतिष्ठान, साहित्य सदन नेपाल, पारिजात स्मृति केन्द्र, गण्डकी साहित्य सङ्गम, मदन भण्डारी कला साहित्य प्रतिष्ठान, रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान, प्रलेसका विभिन्न शाखाहरू आदिले प्रगतिशील साहित्य संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्ने दृष्टिकोणले विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूको स्थापना गरेका छन्् । दृष्टान्तका निम्ति मात्र यी केही संस्थाहरूको नाम उल्लेख गरिएको हो ।
विभिन्न कम्युनिष्ट पार्टीहरूसँग सम्बन्धित साहित्यिक, सांस्कृतिक सङ्गठनहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गर्दै आएको पाइन्छ । हामी माझ नरहेका कम्युनिष्ट पार्टीका शीर्षस्थ नेताहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । यसैगरी कम्युनिष्ट आन्दोलन एवं सामाजिक–सांस्कृतिक परिवर्तनका निम्ति गहकिलो योगदान दिएका विभिन्न व्यक्तित्वहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना गरिएको छ । यसरी प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक क्षेत्र लगायत अन्य विभिन्न क्षेत्रबाट पनि निकै पुरस्कारहरू स्थापना गरिएको पाइन्छ । प्रगतिशील साहित्य तथा सांस्कृतिक क्षेत्रमा विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना भए पनि गैरप्रगतिशील क्षेत्रको तुलनामा यस क्षेत्रमा पुरस्कार तथा सम्मानहरू निकै कम छन्् ।
३. प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
संस्कृति वर्ग र विचारधारासँग जोडिन्छ । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति हुँदैन । वर्गीय समाजमा वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति वा त्यसभन्दा माथिको संस्कृतिको कुरा गर्नु या त संस्कृतिको वर्गीय र विचारधारात्मक प्रकृतिलाई नबुझ्नु हो या त वर्ग र विचारधाराभन्दा माथिको संस्कृतिका नाममा राजनीति गर्नु हो । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृतिका नाममा अहिलेसम्म राजनीति गर्ने कार्य नै सबैभन्दा बढी भएको छ । पुरस्कार तथा सम्मानहरू संस्कृतिका अभिन्न अङ्ग भएकाले यी पनि वर्ग र विचारधारा मुक्त हुँदैनन्् ।
पुरस्कार तथा सम्मानको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षलाई ओझेलमा पारेर यसबारे दृष्टिकोणको निर्माण गर्नु वास्तविकतालाई नबुझ्नु वा बुझेर पनि बुझपचाउनु हो । नेपालमा राज्य स्तरबाट विगतमा स्थापना गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरूको उद्देश्य विभिन्न क्षेत्रमा महŒवपूर्ण योगदान दिने महŒवपूर्ण व्यक्तित्वहरूको सम्मान मात्र थिएन, आफू अनुकूल परिस्थिति एवं संस्कृतिको निर्माण पनि थियो । यो सूक्ष्म रूपमा सत्ताको संरक्षण र त्यसका निम्ति आवश्यक पर्ने जनशक्तिको निर्माणसँग पनि जोडिएको थियो । शासनसत्ताको आलोचना नगर्ने, त्यसलाई सहयोग पुग्ने गरी सृजनात्मक एवं प्राज्ञिक भूमिका सम्पादन गर्नेहरूलाई नै पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गरिन्थ्यो । पञ्चायतका समयमा राज्यस्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरू यस वास्तविकतालाई स्पष्ट गर्नका निम्ति महŒवपूर्ण आधारका रूपमा रहेका छन्् ।
पुरस्कार र सम्मान स्थापनाका पछि निश्चित उद्देश्यहरू हुन्छन्् । ती उद्देश्यहरूभित्रै वर्ग र विचारधारा समाविष्ट हुन्छन्् । पञ्चायती राजमा राज्यका तहबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू पञ्चायतको आलोचना गर्ने, जनतन्त्रका निम्ति आवाज उठाउने, स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्यायका निम्ति सङ्घर्ष गर्नेहरूलाई कहिल्यै प्रदान गरिएन । बरू उनीहरूलाई दमन गरियो, उनीहरूको सृजनामाथि घोषित अघोषित रूपमा प्रतिबन्ध लगाइयो । राज्यस्तरबाट तिनैलाई पुरस्कृत र सम्मानित गरियो जो सत्ता अनुकूल थिए वा जसबाट सत्ताका निम्ति कुनै खतरा थिएन । पुरस्कार र सम्मानका माध्यमबाट पञ्चायती शासकहरू, खासगरी दरबारले भाट संस्कृतिको निर्माण गर्न चाह्यो । त्यस संस्कृतिलाई आफ्नो र पञ्चायतको रक्षाकवचको रूपमा प्रयोग गर्न खोज्यो । चाहे विभिन्न मन्त्रालयहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे राज्यका साहित्यिक र सांस्कृतिक निकायहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे दरबारले विभिन्न अवसरमा प्रदान गर्ने विभिन्न मानपदवी र विभूषणहरू नै होऊन, सबै पञ्चायतलाई सोझो घुमाउरो सहयोग पु¥याउने वा तथाकथित तटस्थ भूमिका सम्पादन गर्नेहरूले नै पाउँथे । दरबारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा श्रेष्ठ विभूषणहरू दरबारका सदस्यहरूलाई नै प्रदान गरिन्थ्यो ।
व्यक्तिगत वा सामूहिक रूपमा स्थापित पुरस्कारहरूका पनि वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरताहरू हुन्छन्् । तिनका पनि त्यस अनुरूपका उद्देश्यहरू हुन्छन्् । सबैका निम्ति पुरस्कार र सम्मान कहीँ पनि हुन्न । निजी स्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार र सम्मानहरू नै यसका दृष्टान् एयरपोर्ट मै बोर्डिङ गेटमा प्लेन कुरेर बसेको थिएँ । मेलबर्न जाने फ््लाइट त्यो दिन निकै अबेर ग¥यो । करिब डेड घण्टासम्म डिपार्चरको गेट नजिकैका कुर्चीमा बसेर एकनाससँग एयरपोर्टको जहाजको आवागमन हेरिरहेँ । एडलेटबाट अशोकजीले कल गर्नु भएको थियो । त्यहाँका नेपाली अति नै खुशी भएको कुरा सुनाउनु भयो । एकै छिनपछि मेलबर्नको कार्यक्रमका बारेमा निराजन गौलीसँग कुरा भयो । ब्रिस्बनबाट मेलबर्न पुग्न लगभग दुई घण्टाको दुरी पार गर्नु पर्छ । त्यहाँ पुगेर त्यही दिन बेलुका एक्लै तीन घण्टा कार्यक्रम प्रस्तुत गर्नु पर्ने थियो । करीब डेड घण्टा कुरेपछि जेटस्टार विमानबाट म मेलवर्नतर्फ प्रस्थान गरेँ ।
मेलबर्नमा यस पटकको अन्तिम कार्यक्रम थियो । साँझ हल खचाखच भरिएको थियो । लगातार करिब तीन घण्टासम्म कार्यक्रम प्रस्तुत गरेर हलबाट निराजन गौलीको घरमा गएर बास बसियो । राती अबेरसम्म कार्यक्रमको समीक्षा गरेर उपस्थित सबैले कार्यक्रमको सफलताको उत्साह मनायौँ । विदेशमा लगभग तीन घण्टाको एकल साङ््गीतिक साँझ यो मेरो कल्पना को कुरा थिएन । विदेश बस्ने नेपालीका बीचमा लगातार एक्लै यति लामो समयसम्म कार्यत्रक्रम गरेको यो पहिलो अवसर हो । साङ््गीतिक प्रस्तुतिको क्रममा मैले जति जति आइटम प्रस्तुत गर्दै जान्थेँ, दर्शकहरुमा त्यति त्यति जोश, जाँगर र उत्साह थपिदै गएको अनुभूति हुन्थ्यो । दर्शक दीर्घामा जवानीको जोश, तातो रगतको उल्लास, आस्थाको सगरमाथा र वर्गीय प्रेमको सागर सबै एकैचोटी प्रकट भएको देखिन्थ्यो । कार्यक्रमको सफलताले आयोजकहरुमाझ ठुलो उमङ््ग छाएको थियो । अब अस्ट्रेलियाका लागि आगामी दिनमा यस्ता कार्यक्रम गर्न ढोका खुला भएको छ र बाटो फराकिलो भएको छ । यसले मभित्र पनि थप विश्वास र दृढता थपिएको छ । देश र जनताको माया अनि जीवन र जगतप्रतिको प्रेमले ओतप्रोत सङ््गीतको मर्म र गहिराइ बुझ्््न सक्षम दर्शकको सामु गीत सुनाउँदा जुन अनुपम आनन्दको अनुभुति हुन्छ, शब्दले व्याख्या गर्न गाह«ो हुन्छ । यस पल्टको अस्ट्रेलियाभरिको साङ््गीतिक यात्रामा यस्तै नै अनुभुति भइरह्््यो ।
मेलवर्नको ओएनयुएफ लगायत विभिन्न संस्थाहरु अनि ती संस्थामा काम गरिरहेका सकृय सदस्यहरु साथै त्यहाँ कृयाशील सामाजिक संस्था तथा कूटनीतिक नियोगमा कार्यरत व्यक्तिहरु चन्द्र योञ्जन, निराजन गौली, लोकराज पौडेल, निरु त्रिपाठी, विक्रम शर्मा, अनन्त पौडेल, साथै मलाई कारमा घुमाएर सामुद्री किनाराका उच्छालसँग लहरिने मौका दिने हार्दिक हार्दिक सबै साथीहरु सबैप्रति म अत्यन्तै आभारी छु । सबैको न्यानो माया सहयोग र साथले मेरो छाती उमङ््गले छचल्किएको थियो । सबैतिर उमङ््गैउमङ््गको वातावरण छाइरहेका बेला मेलबर्नलाई विदा गरेर राती ११ बजे म बैङ््ककतर्फ उडेँ ।
सिडनीबाट सल्यान र सल्यानबाट सैलुङसम्मको यात्राको सारा कहानी लेखौँ भने एउटा सुन्दर उपन्यास बन्न सक्छ । कुनै बेला त्यो दिन पनि आउला । फुर्सतमा बसेर विगतका कहानीमा आधारित कथा कहानी लेखौँला । अहिले म सैलुङको शिरमा बसेर सिडनीका दृष्यहरु नियालिरहेको छु । चौरीगाई चरिरहने यो डाँडाबाट मन हरर उडेर डल्फिन माछा उफ्रिरहने सिडनीको समुद्रमा विचरण गरिरहेको छ । मेरो साथमा अति नै मिलनसार साथी तारा बहादुर श्रेष्ठ साथै उहाँकै सहोदर भाइ झम्क बहादुर श्रेष्ठ हुनु हुन्छ ।
आज सैलुङको डाँडामा पुगेर डडुवा खोलाखर्क झर्ने बेलासम्म अनेकौँ चिनेजानेका साथीहरुसँग भेटघाट भइसकेको छ । यस ३ नम्बर प्रदेशका अर्थमन्त्री कैलास ढुङ््गेल यहीँ आइपुग्नु भएको रहेछ । उहाँ सँगसँगै एकछिन सहयात्रा गरियो । त्यसै गरी दोरम्बा गाउँपालिकाका प्रमुख कमान सिंह मोक्तान, वडा अध्यक्षहरु ढाल बहादुर थापा मगर, मलाई धेरै पहिलेदेखि यहाँ आउन आग्रह गरेर यहाँसम्म ल्याउन अहम्् भूमिका निर्वाह गर्ने रेम बहादुर थापा, अनुप गजुरेल, खड््््क बहादुर श्रेष्ठ, चन्द्र बहादुर थामा मगर, गङ््ग बहादुर तामाङ, लाल पदम थापा मगर लगायत रामेछापका विभिन्न जनप्रतिनिीिहरु साथै धेरै पहिलेदेखि सहयात्रा गरिरहेका प्रिय साथी जगत श्रेष्ठसँग पनि यहीँ भेट भयो ।
रामेछापसँग जोडिएको जिल्ला दोलखाबाट आउनु भएका सैलुङ गाउँपालिका प्रमुख भरत दुलाल, मेलुङ गाउँपालिका प्रमुख नर बहादुर श्रेष्ठ साथै विभिन्न राजनीतिक दलका नेता÷कार्यकर्ताहरुसँग हातेमालो गर्दै खोलाखर्क बजारको तलमाथि ओहोरदोहोर गरिरहँदा धेरै भावना साटासाट गर्ने मौका मिल्योे । दिउसो ३ बजे कार्यक्रम सकेर हामी काठमाडौँतिर प्रस्थान ग¥यौँ ।
बाटोका उबडखाबड र भीमकाय पहरामाथिका डरलाग्दा छाँगा काट््््दै हामी कोशी तटमा आएर पूर्वी तराईबाट नदी किनारै किनार आएको उखुमलाग्दो तातो हावाको स्वाद लिइयो । काठमाडौँ एयरपोर्टमा रिसिभ गरेर मलाई सैलुङसम्म पुराउने ताराजी, झङ््क भाइ र म तीन जना हाँस्दै, गफ गर्दै नेपालटार आएर खाना खाइयो । त्यसपछि राती एक बजेतिर कोठामा आएर लामो यात्राको सिलसिला एक÷दुई दिनका लागि स्थगित गरियो ।
मैले सिडनीलाई अस्ट्रेलियाका सबै शहरको प्रतिनिधि शहरको रुपमा लिएर यो सङ््क्षिप्त संस्मरणलाई सिडनीदेखि सैलुङसम्म शीर्षक बनाउने विचार गरेँ । अनुप्रासको सौन्दर्यप्रति लोभिएर मात्र यसोे गरेको हुँ । वास्तवमा मेरो यस पटकको साङ््गीतिक यात्रा अस्ट्रेलियाको एडलेटबाट सुरु भएको थियो । सिडनीदेखि सैलुङसम्मको साङ््गीतिक यात्राका आयोजक र सम्पूर्ण सहयात्रीहरुप्रति आभार प्रकट गर्दछु । यस कार्यक्रम र यात्रालाई अविस्मरणीय बनाउन हरतरहले सहयोग गर्ने सबैको नाम यो सानो संस्मरणमा उल्लेख गर्न सम्भव भएन । तथापि ती सबै साथीहरूको तस्बिर मेरो हृदयको गहिराइमा सजाएर राखिरहेको छु । यस यात्राबाट देश–विदेशमा रहेका नेपलीहरूमा जनसङ््गीतप्रतिको अनुराग झन्् गहिरो र व्यापक हुँदै गइरहेको महशुस भएको छ ।
म भनिरहेछु
– निलिमा पुन
साँझमा टुकी बालेर गणितको गृहकार्य गर्दै थिएँ
तिमीले सुस्तरी भन्यौ– आज राँको बाल्नु पर्छ
मलाई के थाहा राँको बाल्नुको अर्थ ?
मैले जे सुनेँ, त्यही मानेँ
एउटा बलेको राँको हातमा समातेर हिडेँ
घरदेखि अलि पर डाँडामा पुगेपछि भन्न सिके–
इन्क्लाब जिन्दावाद !
राजतन्त्र मुर्दावाद !

बिहानै खाना खाएर स्कुल जाँदै थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज आमसभामा जानु पर्छ
नेताको भाषण सुन्नु पर्छ
मलाई के थाहा आमसभामा जानुको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
स्कुल ड्रेसमै झण्डा समाएर आमसभातिर हिडेँ
आमसभामा पुगेपछि भन्न सिके–
विद्यार्थी एकता जिन्दावाद !
विद्यार्थीका माग पुरा गर !

वार्षिक परीक्षा आएको थियोे
तिमीले भन्यौ– यो बुर्जुवा शिक्षा हो
म पढ््न छोडेर तिम्रो कुरा सुनेर बसेँ
मलाई के थाहा बुर्जुवा शिक्षाको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
नियमित स्कुल जान छोडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
बुर्जुवा शिक्षा खारेज गर !
जनवादी शिक्षा लागु गर !

शनिबार बिहानै घाँस काट््न हिडेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– आज किसान सम्मेलनमा जानु पर्छ,
किसानहरुलाई साथ दिनु पर्छ
मलाई के थाहा सम्मेलनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
हँसिया र डोको फालेर म हिडेँ
सम्मेलनमा पुगेपछि भन्न सिकेँ–
किसान एकता जिन्दावाद !
किसान मजदुर एक हौँ !

तीजका बेलामा बेलुकी झोरा गाउनु थियोे
तिमीले भन्यौ– चेतनामूलक झोरा गाउनु पर्छ
महिला अधिकारका गीत गाउनु पर्छ
मलाई के थाहा चेतनामूलक झोराको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
महिला समानताका गीत गाएँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण महिलाहरु एक हौँ !
सम्पत्तिमा महिलाहरुको समान अधिकार हुनै पर्छ !

गाउँमा पुजा लगाउँदा भजन गाएको सुन्न जान्थेँ
तिमीले भन्यौ– हामीले देवता मान्दैनाँै
हामी भौतिकवादी हौँ
मलाई के थाहा भौतिकवादको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
पूजा गर्ने ठाउँमा जान छाडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
अन्धविश्वास र कुरीतिहरु अन्त्य गर्नु पर्छ !
वैज्ञानिक विचारहरु स्थापित गर्नु पर्छ !

विदेश गएर धन कमाउने ठुला सपना सँगालेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– परिवर्तनका लागि आफ््नै देशमा बस्नु पर्छ
हामी सर्वहारा वर्गका पक्षपाती हौँ
मलाई के थाहा परिवर्तनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको माने
परिवर्तनका लागि भोकै–प्यासै हिडिरहेँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण युवाहरु एक हौँ !
युवा एकता जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
अझै पनि म भनिरहेछु–
गणतन्त्र जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
डा. अमर गिरी
१. विषय प्रवेश
नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा संस्कृतिका बारेमा महत्वपूर्ण विमर्शहरू भएका छन्् । संस्कृतिमै केन्द्रित रहेर दर्जनौँ पुस्तकहरू लेखिएका छन्् । सांस्कृतिक विमर्शको विषयगत परिधि पनि फराकिलो रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगसँगै नेपालमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा संस्कृतिका बारेमा बहसहरू गर्ने र लेख्ने कार्यको थालनी भएको हो । आफ्नो ६० वर्षभन्दा लामो इतिहासमा प्रगतिशील लेखक सङ्घ स्वयम्ले पनि संस्कृतिका विषयमा बेलाबखत बहसहरू चलाएको छ । अविभाजित होस्् वा विभाजित, दुवै अवस्थामा नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा संस्कृति बहसको महŒवपूर्ण विषय बन्दै आएको छ ।
संस्कृतिका विषयमा प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा उल्लेख्य कार्य भए पनि संस्कृतिसँग सम्बन्धित कतिपय विषयहरूमा अझै पनि छलफल हुन सकेको पाइन्न । संस्कृतिको क्षेत्र निरन्तर वैचारिक विमर्शको क्षेत्र हो । विमर्श गरिएका विषयहरूमा समेत निरन्तर विमर्शको आवश्यकता रहन्छ भने नयाँ विषयहरूले अझ बढी प्राज्ञिक बहसको अपेक्षा राख्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विषयमा पनि नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा गम्भीर रूपमा छलफल भएको पाइन्न । बेलाबखत पुरस्कारको विषयलाई लिएर विवादहरू जन्मिएका छन्् र त्यसमै आधारित रहेर विचारहरू पनि व्यक्त भएका छन्् तर व्यवस्थित र गम्भीर रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा छलफल गर्ने कार्य भने हुन सकेको छैन । नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको लामो परम्परा छ र यो संस्कृतिको अभिन्न अङ्गको रूपमा रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगै प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनभित्र दर्जनौँ महŒवपूर्ण पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापित भए । यी पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनका महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेका छन्् ।
वर्तमान समयमा नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका छन्् । साहित्य र संस्कृतिका क्षेत्रमा मात्र नभएर ज्ञान विज्ञान लगायत विविध क्षेत्रमा पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गरिन्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरिने क्षेत्र निकै विस्तृत छ । पुरस्कार र सम्मान अत्यन्त धेरै भएको वर्तमान समयमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा गम्भीरतापूर्वक विचार गर्न आवश्यक छ । यस अवधारणापत्रमा सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिएको छ । सर्वप्रथम अवधारणाका तहमै छलफल हुन आवश्यक ठानेर यसलाई कार्यपत्रका रूपमा प्रस्तुत नगरिएको हो । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा स्पष्ट धारणाको निर्माण पछि नै पुरस्कार र सम्मानका विषयमा एउटा टुङ्गोमा पुग्न सकिन्छ र त्यस आधारमा यससम्बन्धी आन्दोलनलाई पनि अघि बढाउन सकिन्छ । यस अवधारणापत्रमा अत्यन्त सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा आफ्ना विचारहरू प्रस्तुत गरिएको छ ।
२. नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको ऐतिहासिक र वर्तमान सन्दर्भ
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विकास प्राचीन समयदेखि भएको पाइन्छ । पूर्व र पश्चिम दुवैतिर यसको सुदीर्घ परम्परा रहेको छ । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका रहेका छन्् । विविध क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा पुरस्कृत र सम्मानित गरिएको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानहरू राज्य र निजी क्षेत्र दुवैबाट प्रदान गरिएको देखिन्छ । सामाजिक जीवन लगायत कला, साहित्य, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरू, साहसिक कार्य गर्नेहरू, राजा, महाराजा, सामन्त लगायत अभिजात्य वर्गको सेवा गर्नेहरू, प्रतिस्पर्धामा विजयी बन्नेहरू आदिलाई प्राचीन समयमा विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा सम्मानित गरिन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मानका रूपमा नगद, भूमि लगायत विभिन्न चिजहरू प्रदान गरिन्थ्यो । सामन्तवादी युगका कयौँ दरबारिया साहित्यकार एवं कलाकारहरूले साहित्य कला मार्फत दरबारको सेवा गरेबापत नगद, भूमि लगायत विभिन्न पुरस्कार र सम्मान पाएका दृष्टान्तहरू प्रशस्त छन्् ।
नेपालमा पनि पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति प्राचीन समयदेखि नै पाइन्छ । इतिहासकारहरूले लिच्छवी कालदेखि नै पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था रहेको उल्लेख गरेका छन्् । पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था मूलतः राज्यका तर्फबाट गरिएको हुन्थ्यो र यसमा राजा, महाराजा, भाइभारदारहरूको भूमिका नै प्रमुख हुन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मान पनि राजपरिवारका सदस्य, भाइभारदार र सामन्तहरूले नै पाउँथे । राज्यको कुनै निकाय वा सामाजिक जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा रहेर महŒवपूर्ण योगदान गर्ने सामान्य नागरिकहरूले राज्यद्वारा प्रदान गरिने पुरस्कार, सम्मान लगायत विभिन्न मानपदवीहरू विरलै पाउँथे । निजी स्तरमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानहरू प्रायः हुँदैनथे । नेपाली समाजको विकास प्रक्रियासँगै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको पनि विकास हुँदै गयो । शाह वंशको शासनकालसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको अलि विकास भयो । राजा राजेन्द्रले माथवर सिंह थापालाई ‘कला बहादुर’ तक्मा प्रदान गरेका थिए । वि.सं. १९५२ मा राजा पृथ्वीवीरविक्रम शाहद्वारा गोरखा दक्षिणबाहुको स्थापना गरियो । वि.सं. १९७५ मा ‘नेपाल तारा’ मानपदवी स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । यी केही उदाहरणहरू मात्र हुन्् । राणा शासनको पुछारसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति अझ बढी फस्टायो । २००७ सालपछि यस संस्कृतिको तिव्र रूपले विकास भयो । २००७ को अन्तरिम शासनविधान, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०१५, नेपालको संविधान २०१९ मै अलङ्कार तथा पदकहरूको व्यवस्था गरियो ।
राज्यबाट विभिन्न समयमा विभिन्न पुरस्कार, सम्मान, मानपदवीहरूको व्यवस्था भए पनि नागरिक स्तरबाट सबैभन्दा पहिले स्थापना भएको साहित्यिक पुरस्कार ‘श्रेष्ठ सिरपा’ पुरस्कार हो । नेपाल भाषाका साहित्यकारहरूको योगदानको सम्मान र उनीहरूलाई साहित्य सृजनामा अझ बढी प्रोत्साहित गर्ने दृष्टिले समाजसेवी स्वयम्भूलाल श्रेष्ठले २०१० सालमा यस पुरस्कारको स्थापना गरेका थिए । २०१२ सालमा मदन पुरस्कार गुठीको स्थापना गरियो । २०१४ सालमा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको स्थापना भयो । प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले २०१५ सालमा त्रिभुवन पुरस्कार र इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारको स्थापना ग¥यो । २०२० सालमा रत्नश्री स्वर्ण पदकको स्थापना गरियो भने २०३२ सालदेखि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले कविता महोत्सवको आयोजना गरी प्रथम, द्वितीय र तृतीय हुनेहरूलाई पुरस्कार प्रदान गर्न आरम्भ ग¥यो । २०२६ सालमा साझा प्रकाशनद्वारा साझा पुरस्कारको स्थापना गरियो । २०३१ सालमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट पृथ्वी प्रज्ञा पुरस्कार, महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार, वीरेन्द्र प्रज्ञालङ्कारको स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । आज नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् ।
पुरस्कार र सम्मानहरू दुई क्षेत्रबाट स्थापना गरिएका छन्् । यी दुई क्षेत्रहरूभित्र राज्यका विभिन्न निकाय, निजीस्तरबाट व्यक्तिगत एवं सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू पर्छन्् । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान, चलचित्र विकास बोर्ड आदि राजकीय निकायहरूभित्र पर्छन्् । यस्ता संस्थाहरू दर्जनौँ रहेका छन्् । मदन पुरस्कार गुठी जस्ता संस्थाहरूलाई निजी स्तरबाट व्यक्तिगत रूपमा स्थापित संस्थाहरूका रूपमा लिन सकिन्छ । यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ रहेका छन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ जस्ता संस्थाहरूले पनि पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्छन्् र यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ छन्् । यस्ता संस्थाहरू सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू हुन्् । राज्यका विभिन्न निकाय र गैरसरकारी स्तरबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू विविध क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित रहेका छन्् । यस्ता क्षेत्रहरूभित्र साहित्य, कला, सङ्गीत, चलचिल, पत्रकारिता, शिक्षा, खेलकुद, विज्ञान, भाषा, संस्कृति, इतिहास, दर्शन, समाजसेवा, स्वास्थ्य आदि पर्दछन्् । पुरस्कार र सम्मान नगद, सम्मानपत्र, पदक आदिका रूपमा प्रदान गरिन्छ । संस्थाहरूले आआफ्ना उद्देश्य अनुरूप सम्बन्धित क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने व्यक्ति एवं संस्थाहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाहरू निकै भएकाले वर्षेनी पुरस्कृत र सम्मानित हुनेहरूको सङ्ख््या पनि निकै धेरै हुन्छ । साहित्यका क्षेत्रमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानको सङ्ख््या मात्र पनि निकै धेरै रहेको छ । राज्यबाट भन्दा निजी क्षेत्रबाट स्थापित साहित्यिक पुरस्कार र सम्मान धेरै रहेका छन्् ।
प्रगतिशील सङ्घसंस्थाहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापना गरेका छन्् । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक सङ्घसंस्थाहरूबाट स्थापना गरिएका यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरू दर्जनाँै छन्् । ठुला राशीका पुरस्कारदेखि थोरै राशीका पुरस्कारसम्म यसभित्र रहेका छन्् । पुरस्कार र सम्मान स्थापनाको उद्देश्य साहित्य, कला, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान दिनेहरूको योगदानको सम्मान गर्नु, प्रतिभाहरूलाई प्रोत्साहित र प्रेरित गर्नु, प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बलियो बनाउनु र नेपाली समाजको समग्र परिवर्तनको प्रक्रियालाई अघि बढाउन भूमिका सम्पादन गर्नु रहेको पाइन्छ । प्रगतिशील पुरस्कार तथा सम्मानहरू जनसंस्कृतिका अभिन्न अङ्ग हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, साहित्य सन्ध्या, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठान, इच्छुक प्रतिष्ठान, साहित्य सदन नेपाल, पारिजात स्मृति केन्द्र, गण्डकी साहित्य सङ्गम, मदन भण्डारी कला साहित्य प्रतिष्ठान, रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान, प्रलेसका विभिन्न शाखाहरू आदिले प्रगतिशील साहित्य संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्ने दृष्टिकोणले विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूको स्थापना गरेका छन्् । दृष्टान्तका निम्ति मात्र यी केही संस्थाहरूको नाम उल्लेख गरिएको हो ।
विभिन्न कम्युनिष्ट पार्टीहरूसँग सम्बन्धित साहित्यिक, सांस्कृतिक सङ्गठनहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गर्दै आएको पाइन्छ । हामी माझ नरहेका कम्युनिष्ट पार्टीका शीर्षस्थ नेताहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । यसैगरी कम्युनिष्ट आन्दोलन एवं सामाजिक–सांस्कृतिक परिवर्तनका निम्ति गहकिलो योगदान दिएका विभिन्न व्यक्तित्वहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना गरिएको छ । यसरी प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक क्षेत्र लगायत अन्य विभिन्न क्षेत्रबाट पनि निकै पुरस्कारहरू स्थापना गरिएको पाइन्छ । प्रगतिशील साहित्य तथा सांस्कृतिक क्षेत्रमा विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना भए पनि गैरप्रगतिशील क्षेत्रको तुलनामा यस क्षेत्रमा पुरस्कार तथा सम्मानहरू निकै कम छन्् ।
३. प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
संस्कृति वर्ग र विचारधारासँग जोडिन्छ । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति हुँदैन । वर्गीय समाजमा वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति वा त्यसभन्दा माथिको संस्कृतिको कुरा गर्नु या त संस्कृतिको वर्गीय र विचारधारात्मक प्रकृतिलाई नबुझ्नु हो या त वर्ग र विचारधाराभन्दा माथिको संस्कृतिका नाममा राजनीति गर्नु हो । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृतिका नाममा अहिलेसम्म राजनीति गर्ने कार्य नै सबैभन्दा बढी भएको छ । पुरस्कार तथा सम्मानहरू संस्कृतिका अभिन्न अङ्ग भएकाले यी पनि वर्ग र विचारधारा मुक्त हुँदैनन्् ।
पुरस्कार तथा सम्मानको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षलाई ओझेलमा पारेर यसबारे दृष्टिकोणको निर्माण गर्नु वास्तविकतालाई नबुझ्नु वा बुझेर पनि बुझपचाउनु हो । नेपालमा राज्य स्तरबाट विगतमा स्थापना गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरूको उद्देश्य विभिन्न क्षेत्रमा महŒवपूर्ण योगदान दिने महŒवपूर्ण व्यक्तित्वहरूको सम्मान मात्र थिएन, आफू अनुकूल परिस्थिति एवं संस्कृतिको निर्माण पनि थियो । यो सूक्ष्म रूपमा सत्ताको संरक्षण र त्यसका निम्ति आवश्यक पर्ने जनशक्तिको निर्माणसँग पनि जोडिएको थियो । शासनसत्ताको आलोचना नगर्ने, त्यसलाई सहयोग पुग्ने गरी सृजनात्मक एवं प्राज्ञिक भूमिका सम्पादन गर्नेहरूलाई नै पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गरिन्थ्यो । पञ्चायतका समयमा राज्यस्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरू यस वास्तविकतालाई स्पष्ट गर्नका निम्ति महŒवपूर्ण आधारका रूपमा रहेका छन्् ।
पुरस्कार र सम्मान स्थापनाका पछि निश्चित उद्देश्यहरू हुन्छन्् । ती उद्देश्यहरूभित्रै वर्ग र विचारधारा समाविष्ट हुन्छन्् । पञ्चायती राजमा राज्यका तहबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू पञ्चायतको आलोचना गर्ने, जनतन्त्रका निम्ति आवाज उठाउने, स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्यायका निम्ति सङ्घर्ष गर्नेहरूलाई कहिल्यै प्रदान गरिएन । बरू उनीहरूलाई दमन गरियो, उनीहरूको सृजनामाथि घोषित अघोषित रूपमा प्रतिबन्ध लगाइयो । राज्यस्तरबाट तिनैलाई पुरस्कृत र सम्मानित गरियो जो सत्ता अनुकूल थिए वा जसबाट सत्ताका निम्ति कुनै खतरा थिएन । पुरस्कार र सम्मानका माध्यमबाट पञ्चायती शासकहरू, खासगरी दरबारले भाट संस्कृतिको निर्माण गर्न चाह्यो । त्यस संस्कृतिलाई आफ्नो र पञ्चायतको रक्षाकवचको रूपमा प्रयोग गर्न खोज्यो । चाहे विभिन्न मन्त्रालयहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे राज्यका साहित्यिक र सांस्कृतिक निकायहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे दरबारले विभिन्न अवसरमा प्रदान गर्ने विभिन्न मानपदवी र विभूषणहरू नै होऊन, सबै पञ्चायतलाई सोझो घुमाउरो सहयोग पु¥याउने वा तथाकथित तटस्थ भूमिका सम्पादन गर्नेहरूले नै पाउँथे । दरबारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा श्रेष्ठ विभूषणहरू दरबारका सदस्यहरूलाई नै प्रदान गरिन्थ्यो ।
व्यक्तिगत वा सामूहिक रूपमा स्थापित पुरस्कारहरूका पनि वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरताहरू हुन्छन्् । तिनका पनि त्यस अनुरूपका उद्देश्यहरू हुन्छन्् । सबैका निम्ति पुरस्कार र सम्मान कहीँ पनि हुन्न । निजी स्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार र सम्मानहरू नै यसका दृष्टान्तका रूपमा रहेका छन्् । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित ठूल्ठूला पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील क्षेत्रका व्यक्तित्वहरूले प्राप्त गरेको पाइन्न वा विरलै प्रदान गरिएको पाइन्छ । विरलै प्रदान गरिने पुरस्कारका पछि पनि एक किसिमको राजनीतिले काम गरेको हुन्छ । यस कार्यलाई राजनीतिको जटिल र सूक्ष्म संरचनात्मक तन्त्रहरूभित्र खोज्नुपर्छ । नोबेल पुरस्कार नै वर्ग र विचारधारा मुक्त छैन । कहिलेकाहीँ यसको विपरीत जस्तो लाग्ने निर्णय राजनीतिको जटिल र सूक्ष्मतन्त्रसँग जोडिएको हुन्छ । पुरस्कारबारे बेलाबखत उठ््ने गम्भीर आलोचनालाई निस्तेज पार्ने र सर्वस्वीकार्य बनाउने रणनीति यसभित्र देखिन्छ र यो पुरस्कार तथा सम्मानको राजनीतिभित्रै पर्छ । नोबेल कति राजनीति गर्छ भन्ने कुराको सटिक दृष्टान्त नोबेल शान्ति पुरस्कार नै हो । दृष्टान्तका निम्ति नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने बाराक ओबामाले विश्वमा शान्ति स्थापनाका निम्ति के कस्ता महŒवपूर्ण कार्यहरू गरे ? यसको कुनै चित्तबुझ्दो उत्तर नोबेल कमिटीसँग छैन र हुने कुरा पनि भएन । नोबेल पुरस्कार पाउने अहिले पनि युरोपेली र अमेरिकीहरू नै सबैभन्दा धेरै छन्् र यसभित्र पनि गम्भीर राजनीति नै देखिन्छ ।
पुरस्कार तथा सम्मानको उद्देश्य व्यक्तिको योगदानलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्नु मात्र हुन्न, उसलाई आफ्नो आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धताबाट विचलित तुल्याउनु पनि हुन्छ । पुरस्कार र सम्मान विचारधारात्मक निष्ठा र प्रतिबद्धतामाथि प्रहार गर्ने प्रभावकारी हतियार पनि हुन्् । नेपालमा निजीस्तरबाट स्थापित कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानका माध्यमबाट यस्तो गर्ने प्रयास गरिएको छ । राज्यले पनि विगतमा यस्ता प्रयासहरू गरेको पाइन्छ । पुुरस्कार र सम्मानलाई विचारबाट मुक्त भएर हेर्नु र ग्रहण गर्नुपर्छ भन्नु पुरस्कारका नाममा गरिने सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको सिकार हुनु हो । वैचारिक रूपमा वर्तमान समयमा निजीस्तरका कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू विस्थापित राजतन्त्रसँग जोडिएका छन्् । त्यस्ता संस्थाहरूले नलुकाइकन राजतन्त्रको पुनःस्थापनाका पक्षमा काम पनि गरिरहेका छन्् तर तिनैले कतिपय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र एवं प्रगतिशीलताका पक्षधर स्रष्टाहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान पनि प्रदान गरिरहेछन्् । स्रष्टाहरूले विना सङ्कोच र लज्जा त्यस्तो पुरस्कार ग्रहण पनि गरिरहेका छन्् । यस्तो पुरस्कार तथा सम्मानले उनीहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाको गतिविधिप्रति मैत्रीपूर्ण बन्न मात्र दबाब दिन्न, उसको सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको अङ्ग बन्नका निम्ति पनि प्रेरित गर्छ । पुरस्कार र सम्मानको राजनीति राजनीतिका कतिपय अन्य पक्षहरूभन्दा डरलाग्दो हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानहरूको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरता भए पनि निजीस्तरबाट प्रदान गरिने कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू तुलनात्मक रूपले बढी समाजपरक र सम्बन्धित क्षेत्रको विकासका निम्ति योगदान पु¥याउने व्यक्ति वा संस्थाहरूलाई प्रदान गर्ने गरिकन पनि स्थापित गरिएका हुन्छन्् । प्रगतिशील दृष्टिबाट यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानका कतिपय पक्षहरू आलोच्य भए पनि समग्रमा यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूको योगदान सकारात्मक नै रहन्छ । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित सबै पुरस्कार तथा सम्मानलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्नु गलत हुन्छ । धर्म््िनरपेक्षता, गणतन्त्र लगायत सबै प्रकारका जातीय, लैङ्गिक, क्षेत्रीय उत्पीडनका विरुद्ध उभिँदै परिवर्तनका निम्ति सङ्घर्ष गर्दै गरेका व्यक्ति वा संस्थाहरूबाट पनि आज विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । उत्पीडित जातीय समुदायहरूबाट आआफ्नो भाषा, साहित्य, संस्कृतिको विकास एवं पहिचानका निम्ति पनि पुरस्कार तथा सम्मानको स्थापना गरिएका छन्् । यतिमात्र होइन पुरस्कार र सम्मानको विस्तृत क्षेत्रभित्र विद्यालय, विश्वविद्यालय लगायत कयौँ यस्ता क्षेत्रहरू छन्, जसबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानलाई फरक ढङ्गले हेरिनुपर्छ । प्रगतिशील दृष्टि यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानप्रति सकारात्मक हुन आवश्यक छ ।
परिवर्तित सन्दर्भमा राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानलाई परिवर्तित सन्दर्भ अनुरूप हेर्न आवश्यक छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू अझै पनि परिवर्तनको मर्म अनुरूप बन्न सकेका छैनन्् । अतीत त्यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूमा अझै पनि गहिरो गरी जरा गाडेर बसेको छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानमा पाइने अतीतमुखी चरित्रको विरोधमा सङ्घर्ष गर्न र तिनलाई परिवर्तनको मर्म अनुसार प्रदान गर्ने गरी अघि बढाउन जरूरी छ । आज कयौँ पुरस्कार र सम्मान लेनदेनका विषय बनेका छन्् । अन्य वस्तुझैँ पुरस्कार तथा सम्मान पनि किनबेच गरिन्छन्् । पुरस्कार तथा सम्मानहरूको डरलाग्दो बजारीकरण भएको छ । विख्यात अर्थशास्त्री गिरिष मिश्र आजको मुक्त बजार अतिवादकै कारण राजनीति, कला, साहित्य, संस्कृति, भोट, लविङ, ठेक्का, करार, नियुक्ति, पुरस्कार, अलङ्करण आदि सबै किनबेचका विषय बनेका छन्् भन्छन्् । आज पुरस्कार तथा सम्मान कृतिको बजार प्रबद्र्धनलाई ध्यानमा राखेर प्रदान गरिँदैछ र यसमा प्रकाशकहरूको लबिङ सबैभन्दा चर्को छ र लेखकहरू पनि यसमा हेलिएका छन्् । लेखक अमीत चौधरी पुरस्कार किताब बिकाउने कुरासँग कसरी जोडिएको छ भन्ने सन्दर्भमा बुकुर पुरस्कारलाई दृष्टान्तका रूपमा प्रस्तुत गर्दछन्् । उनी बुकर पुरस्कारले पुस्तकको सिर्जनशीलतालाई होइन बजारिया शैलीलाई हेर्छ मात्र भन्दैनन्, पुरस्कार आजको खुला बजारबाट नियन्त्रित पनि छ भन्छन्् । उनका विचारमा साहित्यिक पुरस्कार प्रदान गर्ने र किताबलाई पुरस्कारको सर्ट््िलस्टमा पार्ने कुरा किताब बिकाउने धन्दासँग जोडिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको बजारीकरण आजको पुँजीवादको देन हो । पुरस्कार र सम्मान मात्र होइन साहित्य, कला सबैको बजारीकरण हुँदैछ । यसको प्रभावलाई हामी नेपालमै नियाल्न सक्छौँ ।
आजका अधिकांश पुरस्कार र सम्मानभित्र पुँजीवादी, सामन्तवादी दृष्टिकोण र मूल्यहरू क्रियाशील छन्् र यस सम्बन्धी प्रगतिशील मूल्यलाई नष्ट गर्न चाहन्छन्् । निवर्गीय चिन्तनको विकास गर्नु, व्यक्तित्वहरूलाई वैचारिक रूपमा कमजोर बनाउनु, परिवर्तनको प्रक्रियालाई अवरूद्ध गर्नु र यथास्थितिलाई जोगाइ राख्नु यस्ता पुरस्कार एवं सम्मानको उद्देश्य रहेको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानले व्यक्तिको सिर्जनात्मक जीवन र त्यसको बहुआयामिक पक्षहरूसँग गहिरो सम्बन्ध त राख्छन्् नै समाजसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छन्् । खास गरेर यसको सम्बन्ध मूल्य निर्माणसँग, व्यक्ति तथा समाजको आत्मिक जीवनसँग हुन्छ । यसैकारण पुरस्कार र सम्मानलाई संस्कृतिको अङ्गको रूपमा लिइन्छ र यसलाई महŒवपूर्ण रूपमा हेरिन्छ । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी सत्ताहरूले पुरस्कार तथा सम्मानलाई आफ्नो पक्षमा गरिने विचारधारात्मक प्रकार्यकै रूपमा अघि बढाउँछन्् । यसबाट निर्मित संस्कृतिले उनीहरूका पक्षमा काम गर्छ र गर्दै आएको छ ।
४. अबको दायित्व
पुरस्कार र सम्मानका बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माण आजको आवश्यकता हो । वैचारिक रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने प्रश्न एकातिर छ भने कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने, कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने प्रश्न अर्का््ितर छ । नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा यस विषयमा समान दृष्टिकोणहरू छैनन्् । बेलाबखत पुरस्कार र सम्मानको विषयलाई लिएर गम्भीर विवादहरू जन्मिएका छन्् । श्यामप्रसाद शर्मालाई तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रदान गरेको महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कारका कारण गम्भीर विवाद जन्मियो । प्रलेसभित्रै यसले ठूलो विवाद सृजना ग¥यो । श्यामप्रसाद शर्माले प्रलेसको अध्यक्षबाटै राजीनामा दिनुप¥यो । अन्ततः श्यामप्रसाद शर्माले पुरस्कार लिनुभयो । भर्खरै नई प्रकाशनले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक शीर्षस्थ नेतालाई प्रदान गर्न लागेको सम्मान प्रलेस लगायत उहाँकै पार्टीसँग सम्बन्धित साहित्यिक स्रष्टा एवं संस्कृतिकर्मीहरूको गम्भीर आलोचनापछि अस्वीकार गरियो । यस्ता अरू पनि दृष्टान्तहरू छन्् ।
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा वैचारिक रूपमा विभिन्न कमजोरीहरू देखापरेका बेला पुरस्कार र सम्मानका विषयमा पनि समस्याहरू देखिनु स्वाभाविक छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई हेर्ने विषयमा रहेका त्रुटिहरू गम्भीर विचारधारात्मक सङ्घर्षका विषयहरू हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सबै प्रगतिशील स्रष्टाहरूको साझा सङ्गठन भएकाले यस विषयमा विमर्श र स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माणको पहल पनि प्रलेसले नै गर्नुपर्छ । प्रगतिशील स्रष्टाहरूले प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनका उद्देश्यहरूमा आघात पुग्ने गरी कुनै पनि पुरस्कार र सम्मानहरू ग्रहण गर्नु उचित हुँदैन । आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धता विपरीत पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्नु परिवर्तनको विपक्षमा उभिनु हो । यथास्थितिवादी एवं पछिल्तिर फर्कन चाहनेहरूलाई सहयोग पु¥याउनु हो । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी संस्कृतिका अङ्गका रूपमा रहेका पुरस्कार र सम्मानहरूको अस्वीकार र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्यको रक्षा एवं विकास आजको आवश्यकता हो ।
प्रलेसले आफ्नो विधानको प्रस्तावनामा आफ्नो दृष्टिकोण, प्रतिबद्धता र आदर्शलाई स्पष्ट गरेको छ । यस अनुरूप आचारसंहिताको निर्माण पनि गरेको छ । प्रलेसले आफ्नो उद्देश्य र कार्यक्रममा सामन्तवादी तथा साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै मौलिक, राष्ट्रिय तथा जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणका निम्ति सक्रिय रहने भनेर उल्लेख गरेको छ । जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी प्रतिध्रुवीय संस्कृति विरुद्धको सङ्घर्ष पनि पर्छ । प्रलेस पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी सुस्पष्ट आचारसंहिता बनाएरै अघि बढ््नुपर्छ र यस सम्बन्धी विचारधारात्मक सङ्घर्षलाई पनि सघन बनाउनुपर्छ ।
५. निष्कर्ष
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने विषयमा रहेका समस्याकै कारण कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने र कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने विषयमा समस्या देखिएका हुन्् । यो विषय पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई विचारधारात्मक रूपमा कसरी हेर्ने र अघि बढ््ने भन्ने विषयसँग जोडिएको छ । यो नेपाली समाजको संरचना, सामन्तवादी, साम्राज्यवादी उत्पीडन, यहाँ विद्यमान वर्ग सङ्घर्ष, परिवर्तनको प्रक्रिया र अघिल्तिरको प्रस्थानसँग गाँसिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति हलुको विषय होइन । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको दायित्व प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण र प्रतिध्रुवीय संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष पनि हो । यसो नगरी नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई गति दिन सम्भव छैन । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति सम्बन्धी हाम्रो दृष्टिकोण यसै आधारमा निर्माण हुनुपर्छ । सामन्तवादी, पुँजीवादी संस्कृतिका ठाउँमा प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण आजको दायित्व हो । सांस्कृतिक रूपान्तरणका निम्ति सङ्घर्ष आजको हाम्रो गम्भीर अभिभारा हो । यो अभिभारा नयाँ नेपालको निर्माणसँग सम्बन्धित छ ।
अवधारणा पत्रमाथिको पुष्ट््याइ“
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन्् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन्् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन्् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालद गीत गाउनु पर्छ
मलाई के थाहा चेतनामूलक झोराको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
महिला समानताका गीत गाएँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण महिलाहरु एक हौँ !
सम्पत्तिमा महिलाहरुको समान अधिकार हुनै पर्छ !

गाउँमा पुजा लगाउँदा भजन गाएको सुन्न जान्थेँ
तिमीले भन्यौ– हामीले देवता मान्दैनाँै
हामी भौतिकवादी हौँ
मलाई के थाहा भौतिकवादको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको मानेँ
पूजा गर्ने ठाउँमा जान छाडिदिएँ
अनि भन्न सिकेँ–
अन्धविश्वास र कुरीतिहरु अन्त्य गर्नु पर्छ !
वैज्ञानिक विचारहरु स्थापित गर्नु पर्छ !

विदेश गएर धन कमाउने ठुला सपना सँगालेको थिएँ
तिमीले भन्यौ– परिवर्तनका लागि आफ््नै देशमा बस्नु पर्छ
हामी सर्वहारा वर्गका पक्षपाती हौँ
मलाई के थाहा परिवर्तनको अर्थ ?
नबुझे पनि भनेको माने
परिवर्तनका लागि भोकै–प्यासै हिडिरहेँ
अनि भन्न सिकेँ–
सम्पूर्ण युवाहरु एक हौँ !
युवा एकता जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
अझै पनि म भनिरहेछु–
गणतन्त्र जिन्दावाद !
गणतन्त्र जिन्दावाद !
प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
डा. अमर गिरी
१. विषय प्रवेश
नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा संस्कृतिका बारेमा महत्वपूर्ण विमर्शहरू भएका छन्् । संस्कृतिमै केन्द्रित रहेर दर्जनौँ पुस्तकहरू लेखिएका छन्् । सांस्कृतिक विमर्शको विषयगत परिधि पनि फराकिलो रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगसँगै नेपालमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा संस्कृतिका बारेमा बहसहरू गर्ने र लेख्ने कार्यको थालनी भएको हो । आफ्नो ६० वर्षभन्दा लामो इतिहासमा प्रगतिशील लेखक सङ्घ स्वयम्ले पनि संस्कृतिका विषयमा बेलाबखत बहसहरू चलाएको छ । अविभाजित होस्् वा विभाजित, दुवै अवस्थामा नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा संस्कृति बहसको महŒवपूर्ण विषय बन्दै आएको छ ।
संस्कृतिका विषयमा प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा उल्लेख्य कार्य भए पनि संस्कृतिसँग सम्बन्धित कतिपय विषयहरूमा अझै पनि छलफल हुन सकेको पाइन्न । संस्कृतिको क्षेत्र निरन्तर वैचारिक विमर्शको क्षेत्र हो । विमर्श गरिएका विषयहरूमा समेत निरन्तर विमर्शको आवश्यकता रहन्छ भने नयाँ विषयहरूले अझ बढी प्राज्ञिक बहसको अपेक्षा राख्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विषयमा पनि नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा गम्भीर रूपमा छलफल भएको पाइन्न । बेलाबखत पुरस्कारको विषयलाई लिएर विवादहरू जन्मिएका छन्् र त्यसमै आधारित रहेर विचारहरू पनि व्यक्त भएका छन्् तर व्यवस्थित र गम्भीर रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा छलफल गर्ने कार्य भने हुन सकेको छैन । नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको लामो परम्परा छ र यो संस्कृतिको अभिन्न अङ्गको रूपमा रहेको छ । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको आरम्भसँगै प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनभित्र दर्जनौँ महŒवपूर्ण पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापित भए । यी पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनका महत्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेका छन्् ।
वर्तमान समयमा नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका छन्् । साहित्य र संस्कृतिका क्षेत्रमा मात्र नभएर ज्ञान विज्ञान लगायत विविध क्षेत्रमा पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गरिन्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरिने क्षेत्र निकै विस्तृत छ । पुरस्कार र सम्मान अत्यन्त धेरै भएको वर्तमान समयमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा प्रगतिशील दृष्टिका आधारमा गम्भीरतापूर्वक विचार गर्न आवश्यक छ । यस अवधारणापत्रमा सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा दृष्टिकोण प्रस्तुत गरिएको छ । सर्वप्रथम अवधारणाका तहमै छलफल हुन आवश्यक ठानेर यसलाई कार्यपत्रका रूपमा प्रस्तुत नगरिएको हो । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका सम्बन्धमा स्पष्ट धारणाको निर्माण पछि नै पुरस्कार र सम्मानका विषयमा एउटा टुङ्गोमा पुग्न सकिन्छ र त्यस आधारमा यससम्बन्धी आन्दोलनलाई पनि अघि बढाउन सकिन्छ । यस अवधारणापत्रमा अत्यन्त सङ्क््षेपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिका बारेमा आफ्ना विचारहरू प्रस्तुत गरिएको छ ।
२. नेपालमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको ऐतिहासिक र वर्तमान सन्दर्भ
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको विकास प्राचीन समयदेखि भएको पाइन्छ । पूर्व र पश्चिम दुवैतिर यसको सुदीर्घ परम्परा रहेको छ । पुरस्कार र सम्मानहरू विविध प्रकारका रहेका छन्् । विविध क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा पुरस्कृत र सम्मानित गरिएको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानहरू राज्य र निजी क्षेत्र दुवैबाट प्रदान गरिएको देखिन्छ । सामाजिक जीवन लगायत कला, साहित्य, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरू, साहसिक कार्य गर्नेहरू, राजा, महाराजा, सामन्त लगायत अभिजात्य वर्गको सेवा गर्नेहरू, प्रतिस्पर्धामा विजयी बन्नेहरू आदिलाई प्राचीन समयमा विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूद्वारा सम्मानित गरिन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मानका रूपमा नगद, भूमि लगायत विभिन्न चिजहरू प्रदान गरिन्थ्यो । सामन्तवादी युगका कयौँ दरबारिया साहित्यकार एवं कलाकारहरूले साहित्य कला मार्फत दरबारको सेवा गरेबापत नगद, भूमि लगायत विभिन्न पुरस्कार र सम्मान पाएका दृष्टान्तहरू प्रशस्त छन्् ।
नेपालमा पनि पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति प्राचीन समयदेखि नै पाइन्छ । इतिहासकारहरूले लिच्छवी कालदेखि नै पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था रहेको उल्लेख गरेका छन्् । पुरस्कार, सम्मान र दण्डको व्यवस्था मूलतः राज्यका तर्फबाट गरिएको हुन्थ्यो र यसमा राजा, महाराजा, भाइभारदारहरूको भूमिका नै प्रमुख हुन्थ्यो । पुरस्कार र सम्मान पनि राजपरिवारका सदस्य, भाइभारदार र सामन्तहरूले नै पाउँथे । राज्यको कुनै निकाय वा सामाजिक जीवनका विभिन्न क्षेत्रमा रहेर महŒवपूर्ण योगदान गर्ने सामान्य नागरिकहरूले राज्यद्वारा प्रदान गरिने पुरस्कार, सम्मान लगायत विभिन्न मानपदवीहरू विरलै पाउँथे । निजी स्तरमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानहरू प्रायः हुँदैनथे । नेपाली समाजको विकास प्रक्रियासँगै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको पनि विकास हुँदै गयो । शाह वंशको शासनकालसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको अलि विकास भयो । राजा राजेन्द्रले माथवर सिंह थापालाई ‘कला बहादुर’ तक्मा प्रदान गरेका थिए । वि.सं. १९५२ मा राजा पृथ्वीवीरविक्रम शाहद्वारा गोरखा दक्षिणबाहुको स्थापना गरियो । वि.सं. १९७५ मा ‘नेपाल तारा’ मानपदवी स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । यी केही उदाहरणहरू मात्र हुन्् । राणा शासनको पुछारसम्म आइपुग्दा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति अझ बढी फस्टायो । २००७ सालपछि यस संस्कृतिको तिव्र रूपले विकास भयो । २००७ को अन्तरिम शासनविधान, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०१५, नेपालको संविधान २०१९ मै अलङ्कार तथा पदकहरूको व्यवस्था गरियो ।
राज्यबाट विभिन्न समयमा विभिन्न पुरस्कार, सम्मान, मानपदवीहरूको व्यवस्था भए पनि नागरिक स्तरबाट सबैभन्दा पहिले स्थापना भएको साहित्यिक पुरस्कार ‘श्रेष्ठ सिरपा’ पुरस्कार हो । नेपाल भाषाका साहित्यकारहरूको योगदानको सम्मान र उनीहरूलाई साहित्य सृजनामा अझ बढी प्रोत्साहित गर्ने दृष्टिले समाजसेवी स्वयम्भूलाल श्रेष्ठले २०१० सालमा यस पुरस्कारको स्थापना गरेका थिए । २०१२ सालमा मदन पुरस्कार गुठीको स्थापना गरियो । २०१४ सालमा प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको स्थापना भयो । प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले २०१५ सालमा त्रिभुवन पुरस्कार र इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारको स्थापना ग¥यो । २०२० सालमा रत्नश्री स्वर्ण पदकको स्थापना गरियो भने २०३२ सालदेखि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले कविता महोत्सवको आयोजना गरी प्रथम, द्वितीय र तृतीय हुनेहरूलाई पुरस्कार प्रदान गर्न आरम्भ ग¥यो । २०२६ सालमा साझा प्रकाशनद्वारा साझा पुरस्कारको स्थापना गरियो । २०३१ सालमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट पृथ्वी प्रज्ञा पुरस्कार, महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार, वीरेन्द्र प्रज्ञालङ्कारको स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । आज नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् ।
पुरस्कार र सम्मानहरू दुई क्षेत्रबाट स्थापना गरिएका छन्् । यी दुई क्षेत्रहरूभित्र राज्यका विभिन्न निकाय, निजीस्तरबाट व्यक्तिगत एवं सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू पर्छन्् । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान, चलचित्र विकास बोर्ड आदि राजकीय निकायहरूभित्र पर्छन्् । यस्ता संस्थाहरू दर्जनौँ रहेका छन्् । मदन पुरस्कार गुठी जस्ता संस्थाहरूलाई निजी स्तरबाट व्यक्तिगत रूपमा स्थापित संस्थाहरूका रूपमा लिन सकिन्छ । यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ रहेका छन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ जस्ता संस्थाहरूले पनि पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्छन्् र यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ छन्् । यस्ता संस्थाहरू सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू हुन्् । राज्यका विभिन्न निकाय र गैरसरकारी स्तरबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू विविध क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित रहेका छन्् । यस्ता क्षेत्रहरूभित्र साहित्य, कला, सङ्गीत, चलचिल, पत्रकारिता, शिक्षा, खेलकुद, विज्ञान, भाषा, संस्कृति, इतिहास, दर्शन, समाजसेवा, स्वास्थ्य आदि पर्दछन्् । पुरस्कार र सम्मान नगद, सम्मानपत्र, पदक आदिका रूपमा प्रदान गरिन्छ । संस्थाहरूले आआफ्ना उद्देश्य अनुरूप सम्बन्धित क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने व्यक्ति एवं संस्थाहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाहरू निकै भएकाले वर्षेनी पुरस्कृत र सम्मानित हुनेहरूको सङ्ख््या पनि निकै धेरै हुन्छ । साहित्यका क्षेत्रमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानको सङ्ख््या मात्र पनि निकै धेरै रहेको छ । राज्यबाट भन्दा निजी क्षेत्रबाट स्थापित साहित्यिक पुरस्कार र सम्मान धेरै रहेका छन्् ।
प्रगतिशील सङ्घसंस्थाहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापना गरेका छन्् । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक सङ्घसंस्थाहरूबाट स्थापना गरिएका यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरू दर्जनाँै छन्् । ठुला राशीका पुरस्कारदेखि थोरै राशीका पुरस्कारसम्म यसभित्र रहेका छन्् । पुरस्कार र सम्मान स्थापनाको उद्देश्य साहित्य, कला, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान दिनेहरूको योगदानको सम्मान गर्नु, प्रतिभाहरूलाई प्रोत्साहित र प्रेरित गर्नु, प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बलियो बनाउनु र नेपाली समाजको समग्र परिवर्तनको प्रक्रियालाई अघि बढाउन भूमिका सम्पादन गर्नु रहेको पाइन्छ । प्रगतिशील पुरस्कार तथा सम्मानहरू जनसंस्कृतिका अभिन्न अङ्ग हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, साहित्य सन्ध्या, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठान, इच्छुक प्रतिष्ठान, साहित्य सदन नेपाल, पारिजात स्मृति केन्द्र, गण्डकी साहित्य सङ्गम, मदन भण्डारी कला साहित्य प्रतिष्ठान, रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान, प्रलेसका विभिन्न शाखाहरू आदिले प्रगतिशील साहित्य संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्ने दृष्टिकोणले विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूको स्थापना गरेका छन्् । दृष्टान्तका निम्ति मात्र यी केही संस्थाहरूको नाम उल्लेख गरिएको हो ।
विभिन्न कम्युनिष्ट पार्टीहरूसँग सम्बन्धित साहित्यिक, सांस्कृतिक सङ्गठनहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गर्दै आएको पाइन्छ । हामी माझ नरहेका कम्युनिष्ट पार्टीका शीर्षस्थ नेताहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । यसैगरी कम्युनिष्ट आन्दोलन एवं सामाजिक–सांस्कृतिक परिवर्तनका निम्ति गहकिलो योगदान दिएका विभिन्न व्यक्तित्वहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना गरिएको छ । यसरी प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक क्षेत्र लगायत अन्य विभिन्न क्षेत्रबाट पनि निकै पुरस्कारहरू स्थापना गरिएको पाइन्छ । प्रगतिशील साहित्य तथा सांस्कृतिक क्षेत्रमा विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना भए पनि गैरप्रगतिशील क्षेत्रको तुलनामा यस क्षेत्रमा पुरस्कार तथा सम्मानहरू निकै कम छन्् ।
३. प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
संस्कृति वर्ग र विचारधारासँग जोडिन्छ । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति हुँदैन । वर्गीय समाजमा वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति वा त्यसभन्दा माथिको संस्कृतिको कुरा गर्नु या त संस्कृतिको वर्गीय र विचारधारात्मक प्रकृतिलाई नबुझ्नु हो या त वर्ग र विचारधाराभन्दा माथिको संस्कृतिका नाममा राजनीति गर्नु हो । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृतिका नाममा अहिलेसम्म राजनीति गर्ने कार्य नै सबैभन्दा बढी भएको छ । पुरस्कार तथा सम्मानहरू संस्कृतिका अभिन्न अङ्ग भएकाले यी पनि वर्ग र विचारधारा मुक्त हुँदैनन्् ।
पुरस्कार तथा सम्मानको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षलाई ओझेलमा पारेर यसबारे दृष्टिकोणको निर्माण गर्नु वास्तविकतालाई नबुझ्नु वा बुझेर पनि बुझपचाउनु हो । नेपालमा राज्य स्तरबाट विगतमा स्थापना गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरूको उद्देश्य विभिन्न क्षेत्रमा महŒवपूर्ण योगदान दिने महŒवपूर्ण व्यक्तित्वहरूको सम्मान मात्र थिएन, आफू अनुकूल परिस्थिति एवं संस्कृतिको निर्माण पनि थियो । यो सूक्ष्म रूपमा सत्ताको संरक्षण र त्यसका निम्ति आवश्यक पर्ने जनशक्तिको निर्माणसँग पनि जोडिएको थियो । शासनसत्ताको आलोचना नगर्ने, त्यसलाई सहयोग पुग्ने गरी सृजनात्मक एवं प्राज्ञिक भूमिका सम्पादन गर्नेहरूलाई नै पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गरिन्थ्यो । पञ्चायतका समयमा राज्यस्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरू यस वास्तविकतालाई स्पष्ट गर्नका निम्ति महŒवपूर्ण आधारका रूपमा रहेका छन्् ।
पुरस्कार र सम्मान स्थापनाका पछि निश्चित उद्देश्यहरू हुन्छन्् । ती उद्देश्यहरूभित्रै वर्ग र विचारधारा समाविष्ट हुन्छन्् । पञ्चायती राजमा राज्यका तहबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू पञ्चायतको आलोचना गर्ने, जनतन्त्रका निम्ति आवाज उठाउने, स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्यायका निम्ति सङ्घर्ष गर्नेहरूलाई कहिल्यै प्रदान गरिएन । बरू उनीहरूलाई दमन गरियो, उनीहरूको सृजनामाथि घोषित अघोषित रूपमा प्रतिबन्ध लगाइयो । राज्यस्तरबाट तिनैलाई पुरस्कृत र सम्मानित गरियो जो सत्ता अनुकूल थिए वा जसबाट सत्ताका निम्ति कुनै खतरा थिएन । पुरस्कार र सम्मानका माध्यमबाट पञ्चायती शासकहरू, खासगरी दरबारले भाट संस्कृतिको निर्माण गर्न चाह्यो । त्यस संस्कृतिलाई आफ्नो र पञ्चायतको रक्षाकवचको रूपमा प्रयोग गर्न खोज्यो । चाहे विभिन्न मन्त्रालयहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे राज्यका साहित्यिक र सांस्कृतिक निकायहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे दरबारले विभिन्न अवसरमा प्रदान गर्ने विभिन्न मानपदवी र विभूषणहरू नै होऊन, सबै पञ्चायतलाई सोझो घुमाउरो सहयोग पु¥याउने वा तथाकथित तटस्थ भूमिका सम्पादन गर्नेहरूले नै पाउँथे । दरबारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा श्रेष्ठ विभूषणहरू दरबारका सदस्यहरूलाई नै प्रदान गरिन्थ्यो ।
व्यक्तिगत वा सामूहिक रूपमा स्थापित पुरस्कारहरूका पनि वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरताहरू हुन्छन्् । तिनका पनि त्यस अनुरूपका उद्देश्यहरू हुन्छन्् । सबैका निम्ति पुरस्कार र सम्मान कहीँ पनि हुन्न । निजी स्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार र सम्मानहरू नै यसका दृष्टान्तका रूपमा रहेका छन्् । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित ठूल्ठूला पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील क्षेत्रका व्यक्तित्वहरूले प्राप्त गरेको पाइन्न वा विरलै प्रदान गरिएको पाइन्छ । विरलै प्रदान गरिने पुरस्कारका पछि पनि एक किसिमको राजनीतिले काम गरेको हुन्छ । यस कार्यलाई राजनीतिको जटिल र सूक्ष्म संरचनात्मक तन्त्रहरूभित्र खोज्नुपर्छ । नोबेल पुरस्कार नै वर्ग र विचारधारा मुक्त छैन । कहिलेकाहीँ यसको विपरीत जस्तो लाग्ने निर्णय राजनीतिको जटिल र सूक्ष्मतन्त्रसँग जोडिएको हुन्छ । पुरस्कारबारे बेलाबखत उठ््ने गम्भीर आलोचनालाई निस्तेज पार्ने र सर्वस्वीकार्य बनाउने रणनीति यसभित्र देखिन्छ र यो पुरस्कार तथा सम्मानको राजनीतिभित्रै पर्छ । नोबेल कति राजनीति गर्छ भन्ने कुराको सटिक दृष्टान्त नोबेल शान्ति पुरस्कार नै हो । दृष्टान्तका निम्ति नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने बाराक ओबामाले विश्वमा शान्ति स्थापनाका निम्ति के कस्ता महŒवपूर्ण कार्यहरू गरे ? यसको कुनै चित्तबुझ्दो उत्तर नोबेल कमिटीसँग छैन र हुने कुरा पनि भएन । नोबेल पुरस्कार पाउने अहिले पनि युरोपेली र अमेरिकीहरू नै सबैभन्दा धेरै छन्् र यसभित्र पनि गम्भीर राजनीति नै देखिन्छ ।
पुरस्कार तथा सम्मानको उद्देश्य व्यक्तिको योगदानलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्नु मात्र हुन्न, उसलाई आफ्नो आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धताबाट विचलित तुल्याउनु पनि हुन्छ । पुरस्कार र सम्मान विचारधारात्मक निष्ठा र प्रतिबद्धतामाथि प्रहार गर्ने प्रभावकारी हतियार पनि हुन्् । नेपालमा निजीस्तरबाट स्थापित कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानका माध्यमबाट यस्तो गर्ने प्रयास गरिएको छ । राज्यले पनि विगतमा यस्ता प्रयासहरू गरेको पाइन्छ । पुुरस्कार र सम्मानलाई विचारबाट मुक्त भएर हेर्नु र ग्रहण गर्नुपर्छ भन्नु पुरस्कारका नाममा गरिने सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको सिकार हुनु हो । वैचारिक रूपमा वर्तमान समयमा निजीस्तरका कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू विस्थापित राजतन्त्रसँग जोडिएका छन्् । त्यस्ता संस्थाहरूले नलुकाइकन राजतन्त्रको पुनःस्थापनाका पक्षमा काम पनि गरिरहेका छन्् तर तिनैले कतिपय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र एवं प्रगतिशीलताका पक्षधर स्रष्टाहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान पनि प्रदान गरिरहेछन्् । स्रष्टाहरूले विना सङ्कोच र लज्जा त्यस्तो पुरस्कार ग्रहण पनि गरिरहेका छन्् । यस्तो पुरस्कार तथा सम्मानले उनीहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाको गतिविधिप्रति मैत्रीपूर्ण बन्न मात्र दबाब दिन्न, उसको सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको अङ्ग बन्नका निम्ति पनि प्रेरित गर्छ । पुरस्कार र सम्मानको राजनीति राजनीतिका कतिपय अन्य पक्षहरूभन्दा डरलाग्दो हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानहरूको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरता भए पनि निजीस्तरबाट प्रदान गरिने कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू तुलनात्मक रूपले बढी समाजपरक र सम्बन्धित क्षेत्रको विकासका निम्ति योगदान पु¥याउने व्यक्ति वा संस्थाहरूलाई प्रदान गर्ने गरिकन पनि स्थापित गरिएका हुन्छन्् । प्रगतिशील दृष्टिबाट यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानका कतिपय पक्षहरू आलोच्य भए पनि समग्रमा यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूको योगदान सकारात्मक नै रहन्छ । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित सबै पुरस्कार तथा सम्मानलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्नु गलत हुन्छ । धर्म््िनरपेक्षता, गणतन्त्र लगायत सबै प्रकारका जातीय, लैङ्गिक, क्षेत्रीय उत्पीडनका विरुद्ध उभिँदै परिवर्तनका निम्ति सङ्घर्ष गर्दै गरेका व्यक्ति वा संस्थाहरूबाट पनि आज विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । उत्पीडित जातीय समुदायहरूबाट आआफ्नो भाषा, साहित्य, संस्कृतिको विकास एवं पहिचानका निम्ति पनि पुरस्कार तथा सम्मानको स्थापना गरिएका छन्् । यतिमात्र होइन पुरस्कार र सम्मानको विस्तृत क्षेत्रभित्र विद्यालय, विश्वविद्यालय लगायत कयौँ यस्ता क्षेत्रहरू छन्, जसबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानलाई फरक ढङ्गले हेरिनुपर्छ । प्रगतिशील दृष्टि यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानप्रति सकारात्मक हुन आवश्यक छ ।
परिवर्तित सन्दर्भमा राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानलाई परिवर्तित सन्दर्भ अनुरूप हेर्न आवश्यक छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू अझै पनि परिवर्तनको मर्म अनुरूप बन्न सकेका छैनन्् । अतीत त्यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूमा अझै पनि गहिरो गरी जरा गाडेर बसेको छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानमा पाइने अतीतमुखी चरित्रको विरोधमा सङ्घर्ष गर्न र तिनलाई परिवर्तनको मर्म अनुसार प्रदान गर्ने गरी अघि बढाउन जरूरी छ । आज कयौँ पुरस्कार र सम्मान लेनदेनका विषय बनेका छन्् । अन्य वस्तुझैँ पुरस्कार तथा सम्मान पनि किनबेच गरिन्छन्् । पुरस्कार तथा सम्मानहरूको डरलाग्दो बजारीकरण भएको छ । विख्यात अर्थशास्त्री गिरिष मिश्र आजको मुक्त बजार अतिवादकै कारण राजनीति, कला, साहित्य, संस्कृति, भोट, लविङ, ठेक्का, करार, नियुक्ति, पुरस्कार, अलङ्करण आदि सबै किनबेचका विषय बनेका छन्् भन्छन्् । आज पुरस्कार तथा सम्मान कृतिको बजार प्रबद्र्धनलाई ध्यानमा राखेर प्रदान गरिँदैछ र यसमा प्रकाशकहरूको लबिङ सबैभन्दा चर्को छ र लेखकहरू पनि यसमा हेलिएका छन्् । लेखक अमीत चौधरी पुरस्कार किताब बिकाउने कुरासँग कसरी जोडिएको छ भन्ने सन्दर्भमा बुकुर पुरस्कारलाई दृष्टान्तका रूपमा प्रस्तुत गर्दछन्् । उनी बुकर पुरस्कारले पुस्तकको सिर्जनशीलतालाई होइन बजारिया शैलीलाई हेर्छ मात्र भन्दैनन्, पुरस्कार आजको खुला बजारबाट नियन्त्रित पनि छ भन्छन्् । उनका विचारमा साहित्यिक पुरस्कार प्रदान गर्ने र किताबलाई पुरस्कारको सर्ट््िलस्टमा पार्ने कुरा किताब बिकाउने धन्दासँग जोडिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको बजारीकरण आजको पुँजीवादको देन हो । पुरस्कार र सम्मान मात्र होइन साहित्य, कला सबैको बजारीकरण हुँदैछ । यसको प्रभावलाई हामी नेपालमै नियाल्न सक्छौँ ।
आजका अधिकांश पुरस्कार र सम्मानभित्र पुँजीवादी, सामन्तवादी दृष्टिकोण र मूल्यहरू क्रियाशील छन्् र यस सम्बन्धी प्रगतिशील मूल्यलाई नष्ट गर्न चाहन्छन्् । निवर्गीय चिन्तनको विकास गर्नु, व्यक्तित्वहरूलाई वैचारिक रूपमा कमजोर बनाउनु, परिवर्तनको प्रक्रियालाई अवरूद्ध गर्नु र यथास्थितिलाई जोगाइ राख्नु यस्ता पुरस्कार एवं सम्मानको उद्देश्य रहेको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानले व्यक्तिको सिर्जनात्मक जीवन र त्यसको बहुआयामिक पक्षहरूसँग गहिरो सम्बन्ध त राख्छन्् नै समाजसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छन्् । खास गरेर यसको सम्बन्ध मूल्य निर्माणसँग, व्यक्ति तथा समाजको आत्मिक जीवनसँग हुन्छ । यसैकारण पुरस्कार र सम्मानलाई संस्कृतिको अङ्गको रूपमा लिइन्छ र यसलाई महŒवपूर्ण रूपमा हेरिन्छ । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी सत्ताहरूले पुरस्कार तथा सम्मानलाई आफ्नो पक्षमा गरिने विचारधारात्मक प्रकार्यकै रूपमा अघि बढाउँछन्् । यसबाट निर्मित संस्कृतिले उनीहरूका पक्षमा काम गर्छ र गर्दै आएको छ ।
४. अबको दायित्व
पुरस्कार र सम्मानका बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माण आजको आवश्यकता हो । वैचारिक रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने प्रश्न एकातिर छ भने कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने, कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने प्रश्न अर्का््ितर छ । नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा यस विषयमा समान दृष्टिकोणहरू छैनन्् । बेलाबखत पुरस्कार र सम्मानको विषयलाई लिएर गम्भीर विवादहरू जन्मिएका छन्् । श्यामप्रसाद शर्मालाई तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रदान गरेको महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कारका कारण गम्भीर विवाद जन्मियो । प्रलेसभित्रै यसले ठूलो विवाद सृजना ग¥यो । श्यामप्रसाद शर्माले प्रलेसको अध्यक्षबाटै राजीनामा दिनुप¥यो । अन्ततः श्यामप्रसाद शर्माले पुरस्कार लिनुभयो । भर्खरै नई प्रकाशनले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक शीर्षस्थ नेतालाई प्रदान गर्न लागेको सम्मान प्रलेस लगायत उहाँकै पार्टीसँग सम्बन्धित साहित्यिक स्रष्टा एवं संस्कृतिकर्मीहरूको गम्भीर आलोचनापछि अस्वीकार गरियो । यस्ता अरू पनि दृष्टान्तहरू छन्् ।
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा वैचारिक रूपमा विभिन्न कमजोरीहरू देखापरेका बेला पुरस्कार र सम्मानका विषयमा पनि समस्याहरू देखिनु स्वाभाविक छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई हेर्ने विषयमा रहेका त्रुटिहरू गम्भीर विचारधारात्मक सङ्घर्षका विषयहरू हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सबै प्रगतिशील स्रष्टाहरूको साझा सङ्गठन भएकाले यस विषयमा विमर्श र स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माणको पहल पनि प्रलेसले नै गर्नुपर्छ । प्रगतिशील स्रष्टाहरूले प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनका उद्देश्यहरूमा आघात पुग्ने गरी कुनै पनि पुरस्कार र सम्मानहरू ग्रहण गर्नु उचित हुँदैन । आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धता विपरीत पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्नु परिवर्तनको विपक्षमा उभिनु हो । यथास्थितिवादी एवं पछिल्तिर फर्कन चाहनेहरूलाई सहयोग पु¥याउनु हो । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी संस्कृतिका अङ्गका रूपमा रहेका पुरस्कार र सम्मानहरूको अस्वीकार र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्यको रक्षा एवं विकास आजको आवश्यकता हो ।
प्रलेसले आफ्नो विधानको प्रस्तावनामा आफ्नो दृष्टिकोण, प्रतिबद्धता र आदर्शलाई स्पष्ट गरेको छ । यस अनुरूप आचारसंहिताको निर्माण पनि गरेको छ । प्रलेसले आफ्नो उद्देश्य र कार्यक्रममा सामन्तवादी तथा साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै मौलिक, राष्ट्रिय तथा जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणका निम्ति सक्रिय रहने भनेर उल्लेख गरेको छ । जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी प्रतिध्रुवीय संस्कृति विरुद्धको सङ्घर्ष पनि पर्छ । प्रलेस पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी सुस्पष्ट आचारसंहिता बनाएरै अघि बढ््नुपर्छ र यस सम्बन्धी विचारधारात्मक सङ्घर्षलाई पनि सघन बनाउनुपर्छ ।
५. निष्कर्ष
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने विषयमा रहेका समस्याकै कारण कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने र कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने विषयमा समस्या देखिएका हुन्् । यो विषय पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई विचारधारात्मक रूपमा कसरी हेर्ने र अघि बढ््ने भन्ने विषयसँग जोडिएको छ । यो नेपाली समाजको संरचना, सामन्तवादी, साम्राज्यवादी उत्पीडन, यहाँ विद्यमान वर्ग सङ्घर्ष, परिवर्तनको प्रक्रिया र अघिल्तिरको प्रस्थानसँग गाँसिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति हलुको विषय होइन । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको दायित्व प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण र प्रतिध्रुवीय संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष पनि हो । यसो नगरी नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई गति दिन सम्भव छैन । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति सम्बन्धी हाम्रो दृष्टिकोण यसै आधारमा निर्माण हुनुपर्छ । सामन्तवादी, पुँजीवादी संस्कृतिका ठाउँमा प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण आजको दायित्व हो । सांस्कृतिक रूपान्तरणका निम्ति सङ्घर्ष आजको हाम्रो गम्भीर अभिभारा हो । यो अभिभारा नयाँ नेपालको निर्माणसँग सम्बन्धित छ ।
अवधारणा पत्रमाथिको पुष्ट््याइ“
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन्् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन्् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन्् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालदेखि अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड््काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन्् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वा््िधक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन्् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्व््िस्वकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस्् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन्् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन्् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. गिरी, अमर (२०६७), समय, समाज र संस्कृति, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
२. चापागाईं, निनु (२०५९), सन्दर्भ ः संस्कृति र सामाजिक रूपान्तरण, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
३. चौधरी, अमित (२०७४), “पुस्तकलाई पुरस्कार ः पुँजीवादी पासो” (अनुवाद ः सिपी अर्याल), कान्तिपुर (कोसेली, भाद्र ३), काठमाडौँ ः कान्तिपुर पब्लिकेसन प्रा.लि. ।
४. मिश्र, गिरीश (२०११), बजार ः अतीत र वर्तमान, दिल्ली ः ग्रन्थशिल्पी ।
५ मिश्र, डिल्लीराम (२०७३), नेपाली पुरस्कार इतिहास, काठमाडौँ ः नितिका मिश्र ।
६. प्रभात, विष्णु (२०६३). प्रलेसको सङ््क्षिप्त इतिहास, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. किरण (२०६५), नेपाली समाज र संस्कृति ः एक सङ््क्षिप्प्त अध्ययन, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
८. पत्रपत्रिका
९. प्रलेस, समयान्तर (हिन्दी) आदि पत्रपत्रिकाहरू ।
(प्रलेसको ६५ औं स्थापना दिवसको अवसरमा २०७४ असोज ५ गते आयोजित विचारगोेष्ठीमा प्रस्तुत अवधारणा पत्र)
प्रगतिवादी संगीत नाटकको आरम्भ र विकास
– डी.आर. पोख्रेल
१. परिचयात्मक पृष्ठभूमि
नाटकको आद्यरूप नृत्यगीतलाई मानिएको छ । नृत्य र गायतको परम्परा प्राचीन कालदेखि नै रहेको र यो कृषिकर्म र धार्मिक अनुष्ठानसँग सम्बन्धित थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । आजको लाखेनाच, देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही पुरस्कार र इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारको स्थापना ग¥यो । २०२० सालमा रत्नश्री स्वर्ण पदकको स्थापना गरियो भने २०३२ सालदेखि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले कविता महोत्सवको आयोजना गरी प्रथम, द्वितीय र तृतीय हुनेहरूलाई पुरस्कार प्रदान गर्न आरम्भ ग¥यो । २०२६ सालमा साझा प्रकाशनद्वारा साझा पुरस्कारको स्थापना गरियो । २०३१ सालमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट पृथ्वी प्रज्ञा पुरस्कार, महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कार, वीरेन्द्र प्रज्ञालङ्कारको स्थापना गरी प्रदान गर्न थालियो । आज नेपालमा सयौँ पुरस्कार र सम्मानहरू छन्् ।
पुरस्कार र सम्मानहरू दुई क्षेत्रबाट स्थापना गरिएका छन्् । यी दुई क्षेत्रहरूभित्र राज्यका विभिन्न निकाय, निजीस्तरबाट व्यक्तिगत एवं सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू पर्छन्् । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान, चलचित्र विकास बोर्ड आदि राजकीय निकायहरूभित्र पर्छन्् । यस्ता संस्थाहरू दर्जनौँ रहेका छन्् । मदन पुरस्कार गुठी जस्ता संस्थाहरूलाई निजी स्तरबाट व्यक्तिगत रूपमा स्थापित संस्थाहरूका रूपमा लिन सकिन्छ । यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ रहेका छन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ जस्ता संस्थाहरूले पनि पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्छन्् र यस्ता संस्थाहरू पनि दर्जनौँ छन्् । यस्ता संस्थाहरू सामूहिक रूपमा स्थापित संस्थाहरू हुन्् । राज्यका विभिन्न निकाय र गैरसरकारी स्तरबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू विविध क्षेत्रहरूसँग सम्बन्धित रहेका छन्् । यस्ता क्षेत्रहरूभित्र साहित्य, कला, सङ्गीत, चलचिल, पत्रकारिता, शिक्षा, खेलकुद, विज्ञान, भाषा, संस्कृति, इतिहास, दर्शन, समाजसेवा, स्वास्थ्य आदि पर्दछन्् । पुरस्कार र सम्मान नगद, सम्मानपत्र, पदक आदिका रूपमा प्रदान गरिन्छ । संस्थाहरूले आआफ्ना उद्देश्य अनुरूप सम्बन्धित क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने व्यक्ति एवं संस्थाहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्छन्् । पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाहरू निकै भएकाले वर्षेनी पुरस्कृत र सम्मानित हुनेहरूको सङ्ख््या पनि निकै धेरै हुन्छ । साहित्यका क्षेत्रमा स्थापित पुरस्कार र सम्मानको सङ्ख््या मात्र पनि निकै धेरै रहेको छ । राज्यबाट भन्दा निजी क्षेत्रबाट स्थापित साहित्यिक पुरस्कार र सम्मान धेरै रहेका छन्् ।
प्रगतिशील सङ्घसंस्थाहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू स्थापना गरेका छन्् । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक सङ्घसंस्थाहरूबाट स्थापना गरिएका यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरू दर्जनाँै छन्् । ठुला राशीका पुरस्कारदेखि थोरै राशीका पुरस्कारसम्म यसभित्र रहेका छन्् । पुरस्कार र सम्मान स्थापनाको उद्देश्य साहित्य, कला, संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान दिनेहरूको योगदानको सम्मान गर्नु, प्रतिभाहरूलाई प्रोत्साहित र प्रेरित गर्नु, प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक आन्दोलनलाई बलियो बनाउनु र नेपाली समाजको समग्र परिवर्तनको प्रक्रियालाई अघि बढाउन भूमिका सम्पादन गर्नु रहेको पाइन्छ । प्रगतिशील पुरस्कार तथा सम्मानहरू जनसंस्कृतिका अभिन्न अङ्ग हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, साहित्य सन्ध्या, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठान, इच्छुक प्रतिष्ठान, साहित्य सदन नेपाल, पारिजात स्मृति केन्द्र, गण्डकी साहित्य सङ्गम, मदन भण्डारी कला साहित्य प्रतिष्ठान, रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान, प्रलेसका विभिन्न शाखाहरू आदिले प्रगतिशील साहित्य संस्कृतिका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउनेहरूलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्ने दृष्टिकोणले विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरूको स्थापना गरेका छन्् । दृष्टान्तका निम्ति मात्र यी केही संस्थाहरूको नाम उल्लेख गरिएको हो ।
विभिन्न कम्युनिष्ट पार्टीहरूसँग सम्बन्धित साहित्यिक, सांस्कृतिक सङ्गठनहरूले पनि विभिन्न पुरस्कार र सम्मानहरू प्रदान गर्दै आएको पाइन्छ । हामी माझ नरहेका कम्युनिष्ट पार्टीका शीर्षस्थ नेताहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । यसैगरी कम्युनिष्ट आन्दोलन एवं सामाजिक–सांस्कृतिक परिवर्तनका निम्ति गहकिलो योगदान दिएका विभिन्न व्यक्तित्वहरूका नाममा पनि महŒवपूर्ण पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना गरिएको छ । यसरी प्रगतिशील साहित्यिक, सांस्कृतिक क्षेत्र लगायत अन्य विभिन्न क्षेत्रबाट पनि निकै पुरस्कारहरू स्थापना गरिएको पाइन्छ । प्रगतिशील साहित्य तथा सांस्कृतिक क्षेत्रमा विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरूको स्थापना भए पनि गैरप्रगतिशील क्षेत्रको तुलनामा यस क्षेत्रमा पुरस्कार तथा सम्मानहरू निकै कम छन्् ।
३. प्रगतिशील दृष्टिमा पुरस्कार र सम्मान संस्कृति
संस्कृति वर्ग र विचारधारासँग जोडिन्छ । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति हुँदैन । वर्गीय समाजमा वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृति वा त्यसभन्दा माथिको संस्कृतिको कुरा गर्नु या त संस्कृतिको वर्गीय र विचारधारात्मक प्रकृतिलाई नबुझ्नु हो या त वर्ग र विचारधाराभन्दा माथिको संस्कृतिका नाममा राजनीति गर्नु हो । वर्ग र विचारधारामुक्त संस्कृतिका नाममा अहिलेसम्म राजनीति गर्ने कार्य नै सबैभन्दा बढी भएको छ । पुरस्कार तथा सम्मानहरू संस्कृतिका अभिन्न अङ्ग भएकाले यी पनि वर्ग र विचारधारा मुक्त हुँदैनन्् ।
पुरस्कार तथा सम्मानको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षलाई ओझेलमा पारेर यसबारे दृष्टिकोणको निर्माण गर्नु वास्तविकतालाई नबुझ्नु वा बुझेर पनि बुझपचाउनु हो । नेपालमा राज्य स्तरबाट विगतमा स्थापना गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरूको उद्देश्य विभिन्न क्षेत्रमा महŒवपूर्ण योगदान दिने महŒवपूर्ण व्यक्तित्वहरूको सम्मान मात्र थिएन, आफू अनुकूल परिस्थिति एवं संस्कृतिको निर्माण पनि थियो । यो सूक्ष्म रूपमा सत्ताको संरक्षण र त्यसका निम्ति आवश्यक पर्ने जनशक्तिको निर्माणसँग पनि जोडिएको थियो । शासनसत्ताको आलोचना नगर्ने, त्यसलाई सहयोग पुग्ने गरी सृजनात्मक एवं प्राज्ञिक भूमिका सम्पादन गर्नेहरूलाई नै पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गरिन्थ्यो । पञ्चायतका समयमा राज्यस्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार तथा सम्मानहरू यस वास्तविकतालाई स्पष्ट गर्नका निम्ति महŒवपूर्ण आधारका रूपमा रहेका छन्् ।
पुरस्कार र सम्मान स्थापनाका पछि निश्चित उद्देश्यहरू हुन्छन्् । ती उद्देश्यहरूभित्रै वर्ग र विचारधारा समाविष्ट हुन्छन्् । पञ्चायती राजमा राज्यका तहबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू पञ्चायतको आलोचना गर्ने, जनतन्त्रका निम्ति आवाज उठाउने, स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्यायका निम्ति सङ्घर्ष गर्नेहरूलाई कहिल्यै प्रदान गरिएन । बरू उनीहरूलाई दमन गरियो, उनीहरूको सृजनामाथि घोषित अघोषित रूपमा प्रतिबन्ध लगाइयो । राज्यस्तरबाट तिनैलाई पुरस्कृत र सम्मानित गरियो जो सत्ता अनुकूल थिए वा जसबाट सत्ताका निम्ति कुनै खतरा थिएन । पुरस्कार र सम्मानका माध्यमबाट पञ्चायती शासकहरू, खासगरी दरबारले भाट संस्कृतिको निर्माण गर्न चाह्यो । त्यस संस्कृतिलाई आफ्नो र पञ्चायतको रक्षाकवचको रूपमा प्रयोग गर्न खोज्यो । चाहे विभिन्न मन्त्रालयहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे राज्यका साहित्यिक र सांस्कृतिक निकायहरूबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानहरू होऊन्, चाहे दरबारले विभिन्न अवसरमा प्रदान गर्ने विभिन्न मानपदवी र विभूषणहरू नै होऊन, सबै पञ्चायतलाई सोझो घुमाउरो सहयोग पु¥याउने वा तथाकथित तटस्थ भूमिका सम्पादन गर्नेहरूले नै पाउँथे । दरबारले प्रदान गर्ने सबैभन्दा श्रेष्ठ विभूषणहरू दरबारका सदस्यहरूलाई नै प्रदान गरिन्थ्यो ।
व्यक्तिगत वा सामूहिक रूपमा स्थापित पुरस्कारहरूका पनि वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरताहरू हुन्छन्् । तिनका पनि त्यस अनुरूपका उद्देश्यहरू हुन्छन्् । सबैका निम्ति पुरस्कार र सम्मान कहीँ पनि हुन्न । निजी स्तरबाट प्रदान गरिएका पुरस्कार र सम्मानहरू नै यसका दृष्टान्तका रूपमा रहेका छन्् । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित ठूल्ठूला पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील क्षेत्रका व्यक्तित्वहरूले प्राप्त गरेको पाइन्न वा विरलै प्रदान गरिएको पाइन्छ । विरलै प्रदान गरिने पुरस्कारका पछि पनि एक किसिमको राजनीतिले काम गरेको हुन्छ । यस कार्यलाई राजनीतिको जटिल र सूक्ष्म संरचनात्मक तन्त्रहरूभित्र खोज्नुपर्छ । नोबेल पुरस्कार नै वर्ग र विचारधारा मुक्त छैन । कहिलेकाहीँ यसको विपरीत जस्तो लाग्ने निर्णय राजनीतिको जटिल र सूक्ष्मतन्त्रसँग जोडिएको हुन्छ । पुरस्कारबारे बेलाबखत उठ््ने गम्भीर आलोचनालाई निस्तेज पार्ने र सर्वस्वीकार्य बनाउने रणनीति यसभित्र देखिन्छ र यो पुरस्कार तथा सम्मानको राजनीतिभित्रै पर्छ । नोबेल कति राजनीति गर्छ भन्ने कुराको सटिक दृष्टान्त नोबेल शान्ति पुरस्कार नै हो । दृष्टान्तका निम्ति नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने बाराक ओबामाले विश्वमा शान्ति स्थापनाका निम्ति के कस्ता महŒवपूर्ण कार्यहरू गरे ? यसको कुनै चित्तबुझ्दो उत्तर नोबेल कमिटीसँग छैन र हुने कुरा पनि भएन । नोबेल पुरस्कार पाउने अहिले पनि युरोपेली र अमेरिकीहरू नै सबैभन्दा धेरै छन्् र यसभित्र पनि गम्भीर राजनीति नै देखिन्छ ।
पुरस्कार तथा सम्मानको उद्देश्य व्यक्तिको योगदानलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्नु मात्र हुन्न, उसलाई आफ्नो आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धताबाट विचलित तुल्याउनु पनि हुन्छ । पुरस्कार र सम्मान विचारधारात्मक निष्ठा र प्रतिबद्धतामाथि प्रहार गर्ने प्रभावकारी हतियार पनि हुन्् । नेपालमा निजीस्तरबाट स्थापित कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानका माध्यमबाट यस्तो गर्ने प्रयास गरिएको छ । राज्यले पनि विगतमा यस्ता प्रयासहरू गरेको पाइन्छ । पुुरस्कार र सम्मानलाई विचारबाट मुक्त भएर हेर्नु र ग्रहण गर्नुपर्छ भन्नु पुरस्कारका नाममा गरिने सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको सिकार हुनु हो । वैचारिक रूपमा वर्तमान समयमा निजीस्तरका कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू विस्थापित राजतन्त्रसँग जोडिएका छन्् । त्यस्ता संस्थाहरूले नलुकाइकन राजतन्त्रको पुनःस्थापनाका पक्षमा काम पनि गरिरहेका छन्् तर तिनैले कतिपय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र एवं प्रगतिशीलताका पक्षधर स्रष्टाहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान पनि प्रदान गरिरहेछन्् । स्रष्टाहरूले विना सङ्कोच र लज्जा त्यस्तो पुरस्कार ग्रहण पनि गरिरहेका छन्् । यस्तो पुरस्कार तथा सम्मानले उनीहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाको गतिविधिप्रति मैत्रीपूर्ण बन्न मात्र दबाब दिन्न, उसको सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको अङ्ग बन्नका निम्ति पनि प्रेरित गर्छ । पुरस्कार र सम्मानको राजनीति राजनीतिका कतिपय अन्य पक्षहरूभन्दा डरलाग्दो हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानहरूको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरता भए पनि निजीस्तरबाट प्रदान गरिने कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू तुलनात्मक रूपले बढी समाजपरक र सम्बन्धित क्षेत्रको विकासका निम्ति योगदान पु¥याउने व्यक्ति वा संस्थाहरूलाई प्रदान गर्ने गरिकन पनि स्थापित गरिएका हुन्छन्् । प्रगतिशील दृष्टिबाट यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानका कतिपय पक्षहरू आलोच्य भए पनि समग्रमा यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूको योगदान सकारात्मक नै रहन्छ । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित सबै पुरस्कार तथा सम्मानलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्नु गलत हुन्छ । धर्म््िनरपेक्षता, गणतन्त्र लगायत सबै प्रकारका जातीय, लैङ्गिक, क्षेत्रीय उत्पीडनका विरुद्ध उभिँदै परिवर्तनका निम्ति सङ्घर्ष गर्दै गरेका व्यक्ति वा संस्थाहरूबाट पनि आज विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । उत्पीडित जातीय समुदायहरूबाट आआफ्नो भाषा, साहित्य, संस्कृतिको विकास एवं पहिचानका निम्ति पनि पुरस्कार तथा सम्मानको स्थापना गरिएका छन्् । यतिमात्र होइन पुरस्कार र सम्मानको विस्तृत क्षेत्रभित्र विद्यालय, विश्वविद्यालय लगायत कयौँ यस्ता क्षेत्रहरू छन्, जसबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानलाई फरक ढङ्गले हेरिनुपर्छ । प्रगतिशील दृष्टि यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानप्रति सकारात्मक हुन आवश्यक छ ।
परिवर्तित सन्दर्भमा राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानलाई परिवर्तित सन्दर्भ अनुरूप हेर्न आवश्यक छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू अझै पनि परिवर्तनको मर्म अनुरूप बन्न सकेका छैनन्् । अतीत त्यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूमा अझै पनि गहिरो गरी जरा गाडेर बसेको छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानमा पाइने अतीतमुखी चरित्रको विरोधमा सङ्घर्ष गर्न र तिनलाई परिवर्तनको मर्म अनुसार प्रदान गर्ने गरी अघि बढाउन जरूरी छ । आज कयौँ पुरस्कार र सम्मान लेनदेनका विषय बनेका छन्् । अन्य वस्तुझैँ पुरस्कार तथा सम्मान पनि किनबेच गरिन्छन्् । पुरस्कार तथा सम्मानहरूको डरलाग्दो बजारीकरण भएको छ । विख्यात अर्थशास्त्री गिरिष मिश्र आजको मुक्त बजार अतिवादकै कारण राजनीति, कला, साहित्य, संस्कृति, भोट, लविङ, ठेक्का, करार, नियुक्ति, पुरस्कार, अलङ्करण आदि सबै किनबेचका विषय बनेका छन्् भन्छन्् । आज पुरस्कार तथा सम्मान कृतिको बजार प्रबद्र्धनलाई ध्यानमा राखेर प्रदान गरिँदैछ र यसमा प्रकाशकहरूको लबिङ सबैभन्दा चर्को छ र लेखकहरू पनि यसमा हेलिएका छन्् । लेखक अमीत चौधरी पुरस्कार किताब बिकाउने कुरासँग कसरी जोडिएको छ भन्ने सन्दर्भमा बुकुर पुरस्कारलाई दृष्टान्तका रूपमा प्रस्तुत गर्दछन्् । उनी बुकर पुरस्कारले पुस्तकको सिर्जनशीलतालाई होइन बजारिया शैलीलाई हेर्छ मात्र भन्दैनन्, पुरस्कार आजको खुला बजारबाट नियन्त्रित पनि छ भन्छन्् । उनका विचारमा साहित्यिक पुरस्कार प्रदान गर्ने र किताबलाई पुरस्कारको सर्ट््िलस्टमा पार्ने कुरा किताब बिकाउने धन्दासँग जोडिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको बजारीकरण आजको पुँजीवादको देन हो । पुरस्कार र सम्मान मात्र होइन साहित्य, कला सबैको बजारीकरण हुँदैछ । यसको प्रभावलाई हामी नेपालमै नियाल्न सक्छौँ ।
आजका अधिकांश पुरस्कार र सम्मानभित्र पुँजीवादी, सामन्तवादी दृष्टिकोण र मूल्यहरू क्रियाशील छन्् र यस सम्बन्धी प्रगतिशील मूल्यलाई नष्ट गर्न चाहन्छन्् । निवर्गीय चिन्तनको विकास गर्नु, व्यक्तित्वहरूलाई वैचारिक रूपमा कमजोर बनाउनु, परिवर्तनको प्रक्रियालाई अवरूद्ध गर्नु र यथास्थितिलाई जोगाइ राख्नु यस्ता पुरस्कार एवं सम्मानको उद्देश्य रहेको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानले व्यक्तिको सिर्जनात्मक जीवन र त्यसको बहुआयामिक पक्षहरूसँग गहिरो सम्बन्ध त राख्छन्् नै समाजसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छन्् । खास गरेर यसको सम्बन्ध मूल्य निर्माणसँग, व्यक्ति तथा समाजको आत्मिक जीवनसँग हुन्छ । यसैकारण पुरस्कार र सम्मानलाई संस्कृतिको अङ्गको रूपमा लिइन्छ र यसलाई महŒवपूर्ण रूपमा हेरिन्छ । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी सत्ताहरूले पुरस्कार तथा सम्मानलाई आफ्नो पक्षमा गरिने विचारधारात्मक प्रकार्यकै रूपमा अघि बढाउँछन्् । यसबाट निर्मित संस्कृतिले उनीहरूका पक्षमा काम गर्छ र गर्दै आएको छ ।
४. अबको दायित्व
पुरस्कार र सम्मानका बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माण आजको आवश्यकता हो । वैचारिक रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने प्रश्न एकातिर छ भने कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने, कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने प्रश्न अर्का््ितर छ । नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा यस विषयमा समान दृष्टिकोणहरू छैनन्् । बेलाबखत पुरस्कार र सम्मानको विषयलाई लिएर गम्भीर विवादहरू जन्मिएका छन्् । श्यामप्रसाद शर्मालाई तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रदान गरेको महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कारका कारण गम्भीर विवाद जन्मियो । प्रलेसभित्रै यसले ठूलो विवाद सृजना ग¥यो । श्यामप्रसाद शर्माले प्रलेसको अध्यक्षबाटै राजीनामा दिनुप¥यो । अन्ततः श्यामप्रसाद शर्माले पुरस्कार लिनुभयो । भर्खरै नई प्रकाशनले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक शीर्षस्थ नेतालाई प्रदान गर्न लागेको सम्मान प्रलेस लगायत उहाँकै पार्टीसँग सम्बन्धित साहित्यिक स्रष्टा एवं संस्कृतिकर्मीहरूको गम्भीर आलोचनापछि अस्वीकार गरियो । यस्ता अरू पनि दृष्टान्तहरू छन्् ।
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा वैचारिक रूपमा विभिन्न कमजोरीहरू देखापरेका बेला पुरस्कार र सम्मानका विषयमा पनि समस्याहरू देखिनु स्वाभाविक छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई हेर्ने विषयमा रहेका त्रुटिहरू गम्भीर विचारधारात्मक सङ्घर्षका विषयहरू हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सबै प्रगतिशील स्रष्टाहरूको साझा सङ्गठन भएकाले यस विषयमा विमर्श र स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माणको पहल पनि प्रलेसले नै गर्नुपर्छ । प्रगतिशील स्रष्टाहरूले प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनका उद्देश्यहरूमा आघात पुग्ने गरी कुनै पनि पुरस्कार र सम्मानहरू ग्रहण गर्नु उचित हुँदैन । आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धता विपरीत पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्नु परिवर्तनको विपक्षमा उभिनु हो । यथास्थितिवादी एवं पछिल्तिर फर्कन चाहनेहरूलाई सहयोग पु¥याउनु हो । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी संस्कृतिका अङ्गका रूपमा रहेका पुरस्कार र सम्मानहरूको अस्वीकार र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्यको रक्षा एवं विकास आजको आवश्यकता हो ।
प्रलेसले आफ्नो विधानको प्रस्तावनामा आफ्नो दृष्टिकोण, प्रतिबद्धता र आदर्शलाई स्पष्ट गरेको छ । यस अनुरूप आचारसंहिताको निर्माण पनि गरेको छ । प्रलेसले आफ्नो उद्देश्य र कार्यक्रममा सामन्तवादी तथा साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै मौलिक, राष्ट्रिय तथा जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणका निम्ति सक्रिय रहने भनेर उल्लेख गरेको छ । जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी प्रतिध्रुवीय संस्कृति विरुद्धको सङ्घर्ष पनि पर्छ । प्रलेस पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी सुस्पष्ट आचारसंहिता बनाएरै अघि बढ््नुपर्छ र यस सम्बन्धी विचारधारात्मक सङ्घर्षलाई पनि सघन बनाउनुपर्छ ।
५. निष्कर्ष
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने विषयमा रहेका समस्याकै कारण कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने र कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने विषयमा समस्या देखिएका हुन्् । यो विषय पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई विचारधारात्मक रूपमा कसरी हेर्ने र अघि बढ््ने भन्ने विषयसँग जोडिएको छ । यो नेपाली समाजको संरचना, सामन्तवादी, साम्राज्यवादी उत्पीडन, यहाँ विद्यमान वर्ग सङ्घर्ष, परिवर्तनको प्रक्रिया र अघिल्तिरको प्रस्थानसँग गाँसिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति हलुको विषय होइन । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको दायित्व प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण र प्रतिध्रुवीय संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष पनि हो । यसो नगरी नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई गति दिन सम्भव छैन । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति सम्बन्धी हाम्रो दृष्टिकोण यसै आधारमा निर्माण हुनुपर्छ । सामन्तवादी, पुँजीवादी संस्कृतिका ठाउँमा प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण आजको दायित्व हो । सांस्कृतिक रूपान्तरणका निम्ति सङ्घर्ष आजको हाम्रो गम्भीर अभिभारा हो । यो अभिभारा नयाँ नेपालको निर्माणसँग सम्बन्धित छ ।
अवधारणा पत्रमाथिको पुष्ट््याइ“
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन्् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन्् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन्् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालदेखि अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड््काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन्् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वा््िधक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन्् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्व््िस्वकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस्् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन्् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन्् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. गिरी, अमर (२०६७), समय, समाज र संस्कृति, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
२. चापागाईं, निनु (२०५९), सन्दर्भ ः संस्कृति र सामाजिक रूपान्तरण, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
३. चौधरी, अमित (२०७४), “पुस्तकलाई पुरस्कार ः पुँजीवादी पासो” (अनुवाद ः सिपी अर्याल), कान्तिपुर (कोसेली, भाद्र ३), काठमाडौँ ः कान्तिपुर पब्लिकेसन प्रा.लि. ।
४. मिश्र, गिरीश (२०११), बजार ः अतीत र वर्तमान, दिल्ली ः ग्रन्थशिल्पी ।
५ मिश्र, डिल्लीराम (२०७३), नेपाली पुरस्कार इतिहास, काठमाडौँ ः नितिका मिश्र ।
६. प्रभात, विष्णु (२०६३). प्रलेसको सङ््क्षिप्त इतिहास, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. किरण (२०६५), नेपाली समाज र संस्कृति ः एक सङ््क्षिप्प्त अध्ययन, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
८. पत्रपत्रिका
९. प्रलेस, समयान्तर (हिन्दी) आदि पत्रपत्रिकाहरू ।
(प्रलेसको ६५ औं स्थापना दिवसको अवसरमा २०७४ असोज ५ गते आयोजित विचारगोेष्ठीमा प्रस्तुत अवधारणा पत्र)
प्रगतिवादी संगीत नाटकको आरम्भ र विकास
– डी.आर. पोख्रेल
१. परिचयात्मक पृष्ठभूमि
नाटकको आद्यरूप नृत्यगीतलाई मानिएको छ । नृत्य र गायतको परम्परा प्राचीन कालदेखि नै रहेको र यो कृषिकर्म र धार्मिक अनुष्ठानसँग सम्बन्धित थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । आजको लाखेनाच, देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही नयाँपन थपेको पनि हुन सक्छ । तर जे भए पनि नेपाली रङ््गमञ्चमा अपेराको उदय भयो र हाम्रो कला, साहित्यको भण्डारमा एउटा नवीन सम्पदा थपियो ।
३. प्रगतिबादी अपेरा
प्रगतिबाद्य यथार्थबादी सामाजिक चिन्तनको विकसित रूप हो । अक्टोबर क्रान्तिपछि सोभियत रुसका साहित्य चिन्तक गोर्कीले यसलाई साहित्य र कलाको ‘समाजबादी यथार्थबादी’ धारा भनेका थिए । त्यहाँको क्रान्तिपछिको नयाँ यथार्थलाई यसरी औल्याइएको थियो ः वस्तुनिष्ठ दृष्टि, यथार्थ चित्रण, वर्गीय पक्षधरता, प्रारूपपित पात्र र घटना, उदात्त नायक र क्रान्तिकारी आशावादिता जस्ता गुणहरु यसमा सामेल थिए ।
श्रमजीवीको आन्दोलनमा उन्नत चेतना बाहिरबात र माथिबाट आउँछ भने झैँ नेपाली समाजमा समाजबादी चेतना कम्युनिस्ट बुद्धिजीवीहरुले रुस र चीनको क्रान्तिको प्रभावमा भित्राए । पृष्ठभूमिमा राजनीतिक सङ््गठनहरुको गठन, सहिदकाण्ड, मकैको खेतीकाण्डदेखि योगमायाको जल समाधिसम्मका काण्डहरु थिए । अझै अगाडि जाने हो भने मध्ययुगिन सामन्ती समाजका दासप्रथा, सतिप्रथा जस्ता त्रासद रुढीका छायाहरु पनि हटिसकेका थिएनन्् ।
समाजवादी उन्नत चेतना नेपालमा प्रवेश गर्दा यहाँको विशेषता अङ््गिकार गरेर प्रवेश गरेको देखिन्छ । यहाँको धार्मिकता, जातीयता, लैङ््गिकता र प्रादेशिक मानसिकताको निरपेक्ष भएर होइन, तिनकै सापेक्षतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ । यस चिन्तनलाई सांस्कृतिक क्षेत्रबाट अघि बढाउन सङ््गठित अभियान थालिएको र प्रगतिशील लेखक सङ््घ नामक सङ््गठनको जग श्याम प्रसाद शर्मा, गोविन्द प्रसाद लोहनी, भवानी घिमिरे, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, धर्मराज थापाहरुले राखेको पाइन्छ (सुब्बा, २०७४ ः ३१) । यसै गरी यसलाई गोकुल जोशी, युद्ध प्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान लगायतका कवि, लेखक, कलाकारहरुले अगाडि बढाउको र नेपाली आकाश प्रगतिबादी संस्कृति, गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनयले गुञ्जित हुन पुगेको पाइन्छ ।
‘पचास रुपैयाको तमसुक’ जस्ता नाट््य प्रदर्शन, जनगीति मालाहरुको प्रकाशन, वेदना, सङ््कल्प परिवार जस्ता सांस्कृतिक सङ््गठनहरुको निर्माण, देशभरि जनगीतहरुको विस्तार, जनजीविका, राष्ट्रिय अखण्डता, वर्गीय पक्षधरता आदिका बारेमा गीत, गायन, नाटकहरुको प्रदर्शन, लोकगीत, सङ््गीत र लोक साहितयहरुको सङ््कलन र अध्ययन आदिका माध्यमबाट प्रगतिबादी चिन्तन मुखरित भइरहेको थियो ।
पञ्चायती व्यवस्था एवं निरङ््कुश राजतन्त्र जनसंस्कृतिको विरोधी भएकाले हाम्रा कलाकारहरुले ‘हाम्रो देशको प्यारो कवि जेलमा बन्द छ’ भनेर भावउच्छ््लन गर्नु परेको थियो । ‘गाउँगाउँबाट उठ…’ भनेर आह््वान गर्नु परेको थियो । ‘यो सरकारले के के दियो ? बुट, लाठी गोली दियो’ भनेर कुर्लिनु परेको थियो । ‘कोही त भने जहाजमा हार, कोही त भने पसिना तार’ भनेर वर्गीय भेद बताउनु परेको थियो । आज यी कुराहरुको उल्लेख किन गर्नु प¥यो भने प्रगतिबादी अपेराको उद््भव यिनै कुराहरुको समष्टिगत अभिव्यक्तिमा भएको थियो । पृष्ठभूमिका आधारमा लोकनृत्य नाटकहरु पनि थिए । केही अपेराहरु पनि मञ्चित भइसकेका थिए । त्यसमाथि प्रमुख प्रभाव चिनियाँ अपेरा र कोरियन अपेराहरुको परेको थियो । खासगरी चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिताकाका अपेराहरुको प्रभाव परेको थियो । यिनै प्रभावहरुको फूलबारीमा प्रगतिबादी अपेरा ‘सिम्मा’ फुल्यो, फक्र््यो ।
‘सिम्मा’ प्रगतिबादी धारको पहिलो नेपाली अपेरा थियो । यसको पाठपुस्तिकाका लेखक एवं ‘सिम्मा’ का कल्पनाकार, प्रख्यात प्रगतिशील गायक, सङ््गीतकार, गीतकार रायन (नारायण भक्त श्रेष्ठ) हुन्् । उनी अर्का जनसङ््गीतकार रामेश श्रेष्ठसँगै ओखलढुङ््गाबाट रेडियो नेपालमा लोकगीत गाउन छानिएर काठमाडौँ आएका थिए । यी दुईको ‘गाई चर्नेमा भैँसी च¥यो वनको सेखी झ¥यो, वनको राजा कुशुण्डालाई हजुर भन्नु प¥यो’ भन्ने गीत सेन्सरमा परेको थियो र ‘वनको राजा…’ भन्ने शब्द हटाएर ‘मै हुँ भन्ने सामन्तीलाई’ शब्द राखेर गाएका थिए । यी दुईको स्वर सुनेर प्रख्यात लेखिमा पारिजात प्रभावित हुनु भएको थियो र यसकै विकास भएर रायन प्रगतिबादी गीत–सङ््गीतको धारामा सम्मिलित हुन आइपुगेका हुन्् । उनको ‘सिम्मा’ बाट नै प्रगतिबादी अपेराहरुको प्रारम्भ भयो र आज भण्डै दुई दर्जन प्रगतिबादी अपेरामा पाठपुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन्् ।
४. प्रगतिबादी अपेराको विकासक्रम
४.१. सिम्मा (२०३८)
‘सिम्मा’ एउटा पात्र डेङ््सु भन्छ– ‘नआऊन्् कोही नफसून्् कोही मुग्लानमा नेपाली’ । ‘डेङ््सु’ मात्र नभई ‘ठुले’, ‘गोर्जा’, ‘खाम्बे’, ‘गान्बा’ सबै पात्रहरुमा विद्रोही चेना पैदा भएको छ । भाडाको सिपाहीको रूपमा विदेशीका निम्ति आफू जस्तै गरिबलाई मार्नु पर्ने विदेशी सेनाको सिपाही हुनु परेकोमा सबैले पछुतो मानेका छन । साहुबाट घरबार लुटिएकी र ऋणको बहानामा साहुको नोकर्नी भएर बत्तिस हण्डर खाएकी ‘सिम्मा’ रानी पनि देशभित्रै शत्रुसँग लड््न विदेशबाट डेङ््सुहरु फर्किनु पर्ने सन्देश पठाउँथे र भाडाको सिपाही हुन कोही पनि नआऊन्् भन्ने विद्रोही भाव व्यक्त गर्दै डेङ््सुहरु फर्किन्छन्् । रोजगारीका निम्ति परदेश जानु पर्ने र भाडाको सिपाही भएर युद्धमा जानु पर्ने बाध्यता नेपालीहरुको राष्ट्रिय नियति हो । देशमा सुशासन भए, जनबादी व्यवस्था भए यो नियति भोग्नु पर्दैनथ्यो । यो नियति त आज पनि नेपालीले भोगिरहेका छन्् । आज वैदेशिक रोजगारीका कारणले गाउँ रित्तो भएको छ, युवाहीन भएको छ । आज पनि देवकोटाले मुना झैँ रायनकी ‘सिम्मा’ झै नेपाली चेली रोएर बसेका छन्् । आज त झन्् तिनले लास पर्खेर बस्नु परेको छ ।
सिम्माले अन्तर्वस्तुका हिसाबले जुन राष्ट्रिय यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, यसलाई हेर्ने दृष्टि भने आलोचनात्मक मात्र छ । कलाका दृष्टिले भने सिम्मा प्रभावशाली, भव्य र प्रेरणादायी रहेको छ ।
४.२ आमा (२०३०)
यस अपेराको पाठपुस्तकका रचयिता उदय शर्मा हुन्् । सिम्माको डेङ््सु झैँ यसका एक प्रमुख पात्र ‘मणिराम’ ‘मायादेवी’ लाई गाउँमा छोडेर भारतमा दरबान हुन पुगेको छ । ऊ कमाई गुमाएर नौ वर्षपछि घर फर्किन्छ । ‘धनवीरे’ मार्फत्् मायादेवी मणिरामलाई गाउँको शोषण र अन्यायको खबर पठाउँथे । सेटिङ सिम्माकै जस्तो छ । वर्गीय चेतना बोकेका पात्र ‘मास्टर’ र मणिरामको छोरो ‘सोहन’ यस अपेराको ज्यान हो । यथास्थिति विरुद्ध उनीहरु सङ््गठित देखिन्छन्् । यो कृति वर्गीय चेतनाका दृष्टिले सिम्मा भन्दा परिष्कृत र कलाका हिसाबले सिम्मा भन्दा होचो देखिन्छ ।
४.३ सिन्धुलीको व्यथा (२०४१)
यो अपेराको पाठपुस्तिकाका लेखक पनि उदय शर्मा नै हुन्् । २५ पृष्ठ र ५ वटा दृष्यहरुमा संरचित यस नाटकको विषयवस्तु प्राकृतिक प्रकोपलाई बनाइउको छ । सिन्धुलीका केही गाउँहरु (मरिनखोला र खुर्कोट) मा बाढीले धनजनको क्षति गरेको र घरपरिवार गुमाएका ‘सोनाम’ आफू जस्तै पीडितहरुले जङ््गलको छेउमा बनाएको झुप्रोमा आश्रय लिन पुग्छ । वनपाले र पुलिस प्रशासनले पीडितबाट सुको नपाएपछि झोपडीमा आगो लगाउँछन्् । सोनाम सङ््घर्ष गर्दा घाइते हुन्छ र पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सङ््घर्ष गर्न तम्सिन्छ । यसमा आलोचनात्मक चेतना मुखरित भएको छ तर ‘आमा’ भन्दा चेतनाको हिसाबले खस्किएको छ ।
४.४ सहिदकी आमा (२०४१)
अपेराको विकासक्रममा चौथो नम्बरमा रहेको र अघिल्ला तीन अपेराको विषयवस्तु भन्दा फरक र नयाँ विषयवस्तु रहेको यस पाठपुस्तिकाका रचयिना अग्निशिखा (?) हुन्् ।
४.५. युद्ध जारी छ (२०४९)
यसका रचयिता मुक्तिबन्धु (शारदा रमण नेपाल) हुन्् । बिन्दु शर्माले आफ््नो पुस्तकमा यस अपेराको चर्चा गरेकी छन्् ।
४.६. फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा (२०५९)
यो नाटकका रचनाकार उदय शर्मा (मुकुन्द न्यौपाने) हुन्् । यसमा उनले विदेशी सेनामा भर्ती भएर फोकल्यान्डको युद्धमा पुगेको ‘रूपे’ पात्रले राष्ट्रिय स्वाभिानको बोध गर्दछ । गोर्खे कमान्डर ‘चन्द्रे’ गोरेहरुको चम्चा बन्छ र गोर्खे सिपाहीलाई कुटपिट गर्छ । रूपेले लडाइँमा एउटा खुट्टा पनि गुमाउँछ । उसकी मायालु ‘आशा’ उसकै आशामा तड््पिएर मजदुरी गर्न बसेकी हुन्छे । ‘सिम्मा’ का डेङ््सुहरु मुग्लानमा कोही नआऊन भने्् फर्किन्छन्् भने यस अपेराका मुख्य पात्रहरु अङ््ग्रेज पल्टनका कमान्डरहरुसँग सङ््घर्ष गरेर फर्किन्छन्् । ‘सिम्मा’ कै सेटिङमा भए पनि यसमा विदेशी सेनामा भएको अन्याय देखाइएको छ । विदेशीले गोर्खेलाई अपमान गरेको देखाइएको छ । द्वन्द्व देखाइएको छ । विद्रोही चेत थपिएको छ तर ‘आमा’ को उचाइमा उठ््न सकेको छैन ।
४.७ कहाली (२०४९)
कहाली रायनको दोस्रो नाटक हो । एड््सबारे जनचेतनालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । यसमा वर्गीय चेतना भरिएको छैन । मानवताबादी दृष्टि प्रस्तुत भएको छ । प्रचार नाटकको रूपमा यसले भूमिका निर्वाह गरेको छ । गुरुआमाले बालबच्चालाई डाक्टरकहाँ लगेर रोगीकै उपस्थितिमा रोगको जानकारी दिएको देखाइएको छ । तर यसले सामाजिक र वर्गीय समस्या छोडेर जुन प्रचार कार्यमा केन्द्रित भएको छ, यसले रायनलाई ‘सिम्मा’ को स्तरबाट तल झारेको छ । यो सामाजिक यथार्थबादी चेतनाभन्दा माथि उठ््न सकेको छैन ।
४.८ ठूली (२०५१)
‘ठूली’ प्रख्यात गायक जीवन शर्माको रचना हो । यसमा पनि ‘सिम्मा’ र ‘फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा’ मा झै गाउँको अभाव, गरिबी, शोषण, अन्यायको जीवन भोगेको ‘ठूले’ पात्र विदेशी सेनामा भर्ती भएर श्रीलङ््कामा पुगेको छ । गाउँमा सेते, ठूली, आमाहरु सामन्त खेमवीर उसको भरौटे रमाकान्तबाट पीडित देखिन्छ । यसको आफ््नोपन भनेको सेते र ठूली पहिले नै वर्गसचेत युवायुवतीको रूपमा चित्रित छन्् । उनीहरु सामन्तका विरुद्ध प्रत्यक्ष सङ््घर्ष गर्दछन्् । पहिले पहेँलो कपडा लाउने रमाकान्त बहुदल आएपछि निलो कपडा लगाएर निस्कन्छ । उसलाई उसकै प्रभु खेमवीरले अवसरबादी भनेर घाँटी कसेर मार्छ र यसको आरोप सेते र ठूलीमाथि लगाउँछ । सेते जेल पनि पर्छ । पछि ठूले पनि विदेशबाट आउँछ र सबै मिलेर सामन्त विरुद्ध जुलुश गर्छन्् । चेतना प्रवाहको दृष्टिले ‘ठूली’ प्रगतिबाद्य उन्मुख नाटक हो । यसमा कौतुहलता उत्पनन गर्ने सामथ्र्य पनि भरिएको छ । संबाद्य छरितो खालका छन्् । कथानक भने विकीर्ण छ, कसिएको छैन ।
४.९ बुहारी (२०५३)
यो प्रशिद्ध गायक एवं सङ््गीतकर्मी शरद पौडेलको नाटक कृति हो । नारी समस्या र जागरणलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । ‘बुहारी’ सासू र जँड््याहा श्रीमानबाट पीडित बनेर माइत पुग्छे, त्यहाँ पनि उपेक्षित हुन्छे । ब्लुजहरु गाउँछे । वर्गसचेत मास्टर्नीसँग भेटेपछि ऊ पनि नारी हक–हितका लागि घँसेनी, पधेर्नीसँग मिलेर सङ््घर्ष गर्ने उद््घोष गर्छे । लेखक शरदको भाषा मिठो छ, लैङ््गिक चेतना उठाउने प्रयत्न गरिएको छ । सामाजिक यथार्थबाट माथि उठेको छ । वर्गीय चेतना भर्न खोजिएको छ ।
४.१० पूजा (२०५६)
‘पूजा’ जीवन शर्माको दोस्रो नाट््य रचना हो । सामन्ती फटाहा गुण्डाहरुको अत्याचार विरुद्ध उठेका जनकलाकारमाथि भएको सरकार र उनीहरुको संयुक्त दमन यसमा देखाइएको छ । सांस्कृतिक कार्यक्रममै डबल सिंहको हत्या भएको छ । पूजालाई पक्राउ गरिएको र रक्तिमको सदस्य भएकाले कुटपिट गरिएको र जुलुशले थानाबाट फिर्ता लगेको, गब्बरे गुण्डाले जनतालाई दुःख दिउको, च्याँसे समेत भएर पूजाकी आमाको घाँटी कसेर हत्या गरिएको छ । पुलिस प्रशासनले गब्बरेहरुकै साथ दिएको देखाइएको छ । यसमा पनि पूजाहरुको रक्तिमको आन्दोलन, गब्बरेहरुको अत्याचार, शेरसिंहको दिल्लीगमन, जुलुश, हँसिया–हथौँडाको झण्डा फहराएको आदि धेरै कथाहरु जोडिएको छ । कथानक चुस्त छैन । ‘ठूली’ मा जस्तो कौतुहल पैदा हुँदैन । संबाद्य छरिता छन्् । चेतना प्रवाहका दृष्टिले भने यस अघिका सबै प्रगतिबादी अपेराभन्दा श्रेष्ठ छ तर कलाका दृष्टिले भने कमजोर छ ।
४.११ अँध्यारोमा छटपटाएकाहरु (२०५६)
यो अपेरा आहुति र हिसन समालले रचना गरेर मञ्चतन गरिएको उल्लेख पाइन्छ ।
४.१२ बुद्ध र चण्डाल युवती (२०५८)
मोदनाथ प्रश्रितद्वारा रचिएको, ऐतिहासिक विषयवस्तु भएको नाटिका हो– बुद्ध र चण्डाल युवती । बुद्धको पालामा पनि छुवाछूत प्रथा थियो तर बुद्ध यसलाई मान्नु हुन्थेन भन्ने थेम भएको यस नाटकमा गौतम बुद्ध, चण्डाल युवती, धनाढ््य साहु, पधेर्नी, केही बौद्ध भिक्षु, भरिया र मान्छे पात्रहरु छन्् । चण्डाल युवती इँनारमा पानी भर्न गएको देखेर अरू सवर्णका महिलाहरु तर्कन्छन्् । धनाढ््य साहु युवतीलाई देखेर साइत नपरेको भनेर फर्कन खोज्छ । त्यही बाटो बुद्ध आउँछन्् र युवतीसँग पानी मागेर खान्छन्् । छुवाछूत भन्ने हुँदैन, मान्छे अछूतो हुँदैन भन्छन्् । यो देखेर साहु माफी माग्छ । सबै मिलेर मानवताको स्वर उचाल्ने वाचा गर्छन्् । बुद्धकालमा यो स्तरको छुवाछूत र शकुन–अपशकुन थियो कि थिएन ? छलफलको विषय हो र बाँकी प्रश्रितले सङ््क्षिप्तमा त्यत्रो ऐतिहासिक प्रमाणलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गरेर अरूले नगरेको काम गरेका छन्् ।
४.१३. गुमा (२०६०)
‘गुमा’ शरद पौडेलको दोस्रो अपेरा हो । दलित वर्गभित्रकै छुवाछूत प्रथालाई अपेराको विषयवस्तु बनाइउको छ । डिमाइ साइजमा ३१ पृष्ठ र आठ वटा दृष्य भएको यस अपेराका पात्रहरुमा सन्ते कामी, गुमा दमिनी, पण्डित, सन्तेको बाबु, गुमाको बाबु, गाउँले आदि पात्रहरु रहेका छन्् । ग्रामीण परिवेश । सन्ते र गुमाको प्रणय । गुमाले पेट बोकेपछि सन्ते आफू गुमाभन्दा ठुलो जातको भएकाले धोका दिन्छ । यसका बाबुआमाले उसलाई मधेश भगाउँछन्् । गुमाका बाबुलाई अपमान गर्छन्् । प्रसुतिको समय भएपछि गाउँले मिलेर सन्तेकहाँ जान्छन्् । घरमा ताला लागेको हुन्छ । गुमालाई त्यही कटेरामा सुत्केरी हुन छोड््छन्् । मुखिनी महिलाले दूध खुवाउँछिन्् । गुमाले भारी बोकेर बच्चालाई पाल्छे । बच्चा हिँड््ने भएपछि एक दिन सन्तेका बाबुआमा आएर गुमालाई कटेराबाट निकाल्न खोज्छन्् । गाउँले जम्मा भएर यस्तो अमान्य र कुरीति फ््याँक्नु पर्छ भन्छन््, मुट््ठी कसेर हात उठाउँछन्् र बच्चाले पनि मुट््ठी कस्छ । शरदको विषय ठिकै छ । दलितभित्रैको छुवाछूतलाई बाहिर ल्याएको छ । गुमा सङ््घर्षशील छे । बच्चाले मुट््ठी कसेको निकै रोचक छ । गीतमा शब्दहरु मिठाा छन्् । भाषिक मधुरता र अभिव्यक्ति सिप शरदको उच्च किसिमको देखिन्छ ।
४.१४ आवाज (२०६०)
शरद पौडेलको यो तेस्रो अपेरा हो । जनयुद्धरत दुवै पक्षको आतङ््क जनतामा असह््य भउको र ज रहेका छन्् । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित ठूल्ठूला पुरस्कार र सम्मानहरू प्रगतिशील क्षेत्रका व्यक्तित्वहरूले प्राप्त गरेको पाइन्न वा विरलै प्रदान गरिएको पाइन्छ । विरलै प्रदान गरिने पुरस्कारका पछि पनि एक किसिमको राजनीतिले काम गरेको हुन्छ । यस कार्यलाई राजनीतिको जटिल र सूक्ष्म संरचनात्मक तन्त्रहरूभित्र खोज्नुपर्छ । नोबेल पुरस्कार नै वर्ग र विचारधारा मुक्त छैन । कहिलेकाहीँ यसको विपरीत जस्तो लाग्ने निर्णय राजनीतिको जटिल र सूक्ष्मतन्त्रसँग जोडिएको हुन्छ । पुरस्कारबारे बेलाबखत उठ््ने गम्भीर आलोचनालाई निस्तेज पार्ने र सर्वस्वीकार्य बनाउने रणनीति यसभित्र देखिन्छ र यो पुरस्कार तथा सम्मानको राजनीतिभित्रै पर्छ । नोबेल कति राजनीति गर्छ भन्ने कुराको सटिक दृष्टान्त नोबेल शान्ति पुरस्कार नै हो । दृष्टान्तका निम्ति नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने बाराक ओबामाले विश्वमा शान्ति स्थापनाका निम्ति के कस्ता महŒवपूर्ण कार्यहरू गरे ? यसको कुनै चित्तबुझ्दो उत्तर नोबेल कमिटीसँग छैन र हुने कुरा पनि भएन । नोबेल पुरस्कार पाउने अहिले पनि युरोपेली र अमेरिकीहरू नै सबैभन्दा धेरै छन्् र यसभित्र पनि गम्भीर राजनीति नै देखिन्छ ।
पुरस्कार तथा सम्मानको उद्देश्य व्यक्तिको योगदानलाई पुरस्कृत र सम्मानित गर्नु मात्र हुन्न, उसलाई आफ्नो आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धताबाट विचलित तुल्याउनु पनि हुन्छ । पुरस्कार र सम्मान विचारधारात्मक निष्ठा र प्रतिबद्धतामाथि प्रहार गर्ने प्रभावकारी हतियार पनि हुन्् । नेपालमा निजीस्तरबाट स्थापित कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानका माध्यमबाट यस्तो गर्ने प्रयास गरिएको छ । राज्यले पनि विगतमा यस्ता प्रयासहरू गरेको पाइन्छ । पुुरस्कार र सम्मानलाई विचारबाट मुक्त भएर हेर्नु र ग्रहण गर्नुपर्छ भन्नु पुरस्कारका नाममा गरिने सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको सिकार हुनु हो । वैचारिक रूपमा वर्तमान समयमा निजीस्तरका कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू विस्थापित राजतन्त्रसँग जोडिएका छन्् । त्यस्ता संस्थाहरूले नलुकाइकन राजतन्त्रको पुनःस्थापनाका पक्षमा काम पनि गरिरहेका छन्् तर तिनैले कतिपय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र एवं प्रगतिशीलताका पक्षधर स्रष्टाहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान पनि प्रदान गरिरहेछन्् । स्रष्टाहरूले विना सङ्कोच र लज्जा त्यस्तो पुरस्कार ग्रहण पनि गरिरहेका छन्् । यस्तो पुरस्कार तथा सम्मानले उनीहरूलाई पुरस्कार तथा सम्मान प्रदान गर्ने संस्थाको गतिविधिप्रति मैत्रीपूर्ण बन्न मात्र दबाब दिन्न, उसको सूक्ष्म र जटिल राजनीतिको अङ्ग बन्नका निम्ति पनि प्रेरित गर्छ । पुरस्कार र सम्मानको राजनीति राजनीतिका कतिपय अन्य पक्षहरूभन्दा डरलाग्दो हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानहरूको वर्गीय र विचारधारात्मक पक्षधरता भए पनि निजीस्तरबाट प्रदान गरिने कतिपय पुरस्कार तथा सम्मानहरू तुलनात्मक रूपले बढी समाजपरक र सम्बन्धित क्षेत्रको विकासका निम्ति योगदान पु¥याउने व्यक्ति वा संस्थाहरूलाई प्रदान गर्ने गरिकन पनि स्थापित गरिएका हुन्छन्् । प्रगतिशील दृष्टिबाट यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानका कतिपय पक्षहरू आलोच्य भए पनि समग्रमा यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूको योगदान सकारात्मक नै रहन्छ । गैरप्रगतिशील क्षेत्रबाट स्थापित सबै पुरस्कार तथा सम्मानलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्नु गलत हुन्छ । धर्म््िनरपेक्षता, गणतन्त्र लगायत सबै प्रकारका जातीय, लैङ्गिक, क्षेत्रीय उत्पीडनका विरुद्ध उभिँदै परिवर्तनका निम्ति सङ्घर्ष गर्दै गरेका व्यक्ति वा संस्थाहरूबाट पनि आज विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानहरू स्थापना गरिएका छन्् । उत्पीडित जातीय समुदायहरूबाट आआफ्नो भाषा, साहित्य, संस्कृतिको विकास एवं पहिचानका निम्ति पनि पुरस्कार तथा सम्मानको स्थापना गरिएका छन्् । यतिमात्र होइन पुरस्कार र सम्मानको विस्तृत क्षेत्रभित्र विद्यालय, विश्वविद्यालय लगायत कयौँ यस्ता क्षेत्रहरू छन्, जसबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानलाई फरक ढङ्गले हेरिनुपर्छ । प्रगतिशील दृष्टि यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानप्रति सकारात्मक हुन आवश्यक छ ।
परिवर्तित सन्दर्भमा राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानलाई परिवर्तित सन्दर्भ अनुरूप हेर्न आवश्यक छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार तथा सम्मानहरू अझै पनि परिवर्तनको मर्म अनुरूप बन्न सकेका छैनन्् । अतीत त्यस्ता पुरस्कार तथा सम्मानहरूमा अझै पनि गहिरो गरी जरा गाडेर बसेको छ । राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार र सम्मानमा पाइने अतीतमुखी चरित्रको विरोधमा सङ्घर्ष गर्न र तिनलाई परिवर्तनको मर्म अनुसार प्रदान गर्ने गरी अघि बढाउन जरूरी छ । आज कयौँ पुरस्कार र सम्मान लेनदेनका विषय बनेका छन्् । अन्य वस्तुझैँ पुरस्कार तथा सम्मान पनि किनबेच गरिन्छन्् । पुरस्कार तथा सम्मानहरूको डरलाग्दो बजारीकरण भएको छ । विख्यात अर्थशास्त्री गिरिष मिश्र आजको मुक्त बजार अतिवादकै कारण राजनीति, कला, साहित्य, संस्कृति, भोट, लविङ, ठेक्का, करार, नियुक्ति, पुरस्कार, अलङ्करण आदि सबै किनबेचका विषय बनेका छन्् भन्छन्् । आज पुरस्कार तथा सम्मान कृतिको बजार प्रबद्र्धनलाई ध्यानमा राखेर प्रदान गरिँदैछ र यसमा प्रकाशकहरूको लबिङ सबैभन्दा चर्को छ र लेखकहरू पनि यसमा हेलिएका छन्् । लेखक अमीत चौधरी पुरस्कार किताब बिकाउने कुरासँग कसरी जोडिएको छ भन्ने सन्दर्भमा बुकुर पुरस्कारलाई दृष्टान्तका रूपमा प्रस्तुत गर्दछन्् । उनी बुकर पुरस्कारले पुस्तकको सिर्जनशीलतालाई होइन बजारिया शैलीलाई हेर्छ मात्र भन्दैनन्, पुरस्कार आजको खुला बजारबाट नियन्त्रित पनि छ भन्छन्् । उनका विचारमा साहित्यिक पुरस्कार प्रदान गर्ने र किताबलाई पुरस्कारको सर्ट््िलस्टमा पार्ने कुरा किताब बिकाउने धन्दासँग जोडिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको बजारीकरण आजको पुँजीवादको देन हो । पुरस्कार र सम्मान मात्र होइन साहित्य, कला सबैको बजारीकरण हुँदैछ । यसको प्रभावलाई हामी नेपालमै नियाल्न सक्छौँ ।
आजका अधिकांश पुरस्कार र सम्मानभित्र पुँजीवादी, सामन्तवादी दृष्टिकोण र मूल्यहरू क्रियाशील छन्् र यस सम्बन्धी प्रगतिशील मूल्यलाई नष्ट गर्न चाहन्छन्् । निवर्गीय चिन्तनको विकास गर्नु, व्यक्तित्वहरूलाई वैचारिक रूपमा कमजोर बनाउनु, परिवर्तनको प्रक्रियालाई अवरूद्ध गर्नु र यथास्थितिलाई जोगाइ राख्नु यस्ता पुरस्कार एवं सम्मानको उद्देश्य रहेको पाइन्छ । पुरस्कार र सम्मानले व्यक्तिको सिर्जनात्मक जीवन र त्यसको बहुआयामिक पक्षहरूसँग गहिरो सम्बन्ध त राख्छन्् नै समाजसँग पनि गहिरो सम्बन्ध राख्छन्् । खास गरेर यसको सम्बन्ध मूल्य निर्माणसँग, व्यक्ति तथा समाजको आत्मिक जीवनसँग हुन्छ । यसैकारण पुरस्कार र सम्मानलाई संस्कृतिको अङ्गको रूपमा लिइन्छ र यसलाई महŒवपूर्ण रूपमा हेरिन्छ । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी सत्ताहरूले पुरस्कार तथा सम्मानलाई आफ्नो पक्षमा गरिने विचारधारात्मक प्रकार्यकै रूपमा अघि बढाउँछन्् । यसबाट निर्मित संस्कृतिले उनीहरूका पक्षमा काम गर्छ र गर्दै आएको छ ।
४. अबको दायित्व
पुरस्कार र सम्मानका बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माण आजको आवश्यकता हो । वैचारिक रूपमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने प्रश्न एकातिर छ भने कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने, कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने प्रश्न अर्का््ितर छ । नेपालको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा यस विषयमा समान दृष्टिकोणहरू छैनन्् । बेलाबखत पुरस्कार र सम्मानको विषयलाई लिएर गम्भीर विवादहरू जन्मिएका छन्् । श्यामप्रसाद शर्मालाई तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रदान गरेको महेन्द्र प्रज्ञा पुरस्कारका कारण गम्भीर विवाद जन्मियो । प्रलेसभित्रै यसले ठूलो विवाद सृजना ग¥यो । श्यामप्रसाद शर्माले प्रलेसको अध्यक्षबाटै राजीनामा दिनुप¥यो । अन्ततः श्यामप्रसाद शर्माले पुरस्कार लिनुभयो । भर्खरै नई प्रकाशनले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक शीर्षस्थ नेतालाई प्रदान गर्न लागेको सम्मान प्रलेस लगायत उहाँकै पार्टीसँग सम्बन्धित साहित्यिक स्रष्टा एवं संस्कृतिकर्मीहरूको गम्भीर आलोचनापछि अस्वीकार गरियो । यस्ता अरू पनि दृष्टान्तहरू छन्् ।
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा वैचारिक रूपमा विभिन्न कमजोरीहरू देखापरेका बेला पुरस्कार र सम्मानका विषयमा पनि समस्याहरू देखिनु स्वाभाविक छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई हेर्ने विषयमा रहेका त्रुटिहरू गम्भीर विचारधारात्मक सङ्घर्षका विषयहरू हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सबै प्रगतिशील स्रष्टाहरूको साझा सङ्गठन भएकाले यस विषयमा विमर्श र स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माणको पहल पनि प्रलेसले नै गर्नुपर्छ । प्रगतिशील स्रष्टाहरूले प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनका उद्देश्यहरूमा आघात पुग्ने गरी कुनै पनि पुरस्कार र सम्मानहरू ग्रहण गर्नु उचित हुँदैन । आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धता विपरीत पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्नु परिवर्तनको विपक्षमा उभिनु हो । यथास्थितिवादी एवं पछिल्तिर फर्कन चाहनेहरूलाई सहयोग पु¥याउनु हो । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी संस्कृतिका अङ्गका रूपमा रहेका पुरस्कार र सम्मानहरूको अस्वीकार र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्यको रक्षा एवं विकास आजको आवश्यकता हो ।
प्रलेसले आफ्नो विधानको प्रस्तावनामा आफ्नो दृष्टिकोण, प्रतिबद्धता र आदर्शलाई स्पष्ट गरेको छ । यस अनुरूप आचारसंहिताको निर्माण पनि गरेको छ । प्रलेसले आफ्नो उद्देश्य र कार्यक्रममा सामन्तवादी तथा साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै मौलिक, राष्ट्रिय तथा जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणका निम्ति सक्रिय रहने भनेर उल्लेख गरेको छ । जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी प्रतिध्रुवीय संस्कृति विरुद्धको सङ्घर्ष पनि पर्छ । प्रलेस पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी सुस्पष्ट आचारसंहिता बनाएरै अघि बढ््नुपर्छ र यस सम्बन्धी विचारधारात्मक सङ्घर्षलाई पनि सघन बनाउनुपर्छ ।
५. निष्कर्ष
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने विषयमा रहेका समस्याकै कारण कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने र कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने विषयमा समस्या देखिएका हुन्् । यो विषय पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई विचारधारात्मक रूपमा कसरी हेर्ने र अघि बढ््ने भन्ने विषयसँग जोडिएको छ । यो नेपाली समाजको संरचना, सामन्तवादी, साम्राज्यवादी उत्पीडन, यहाँ विद्यमान वर्ग सङ्घर्ष, परिवर्तनको प्रक्रिया र अघिल्तिरको प्रस्थानसँग गाँसिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति हलुको विषय होइन । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको दायित्व प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण र प्रतिध्रुवीय संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष पनि हो । यसो नगरी नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई गति दिन सम्भव छैन । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति सम्बन्धी हाम्रो दृष्टिकोण यसै आधारमा निर्माण हुनुपर्छ । सामन्तवादी, पुँजीवादी संस्कृतिका ठाउँमा प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण आजको दायित्व हो । सांस्कृतिक रूपान्तरणका निम्ति सङ्घर्ष आजको हाम्रो गम्भीर अभिभारा हो । यो अभिभारा नयाँ नेपालको निर्माणसँग सम्बन्धित छ ।
अवधारणा पत्रमाथिको पुष्ट््याइ“
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन्् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन्् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन्् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालदेखि अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड््काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन्् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वा््िधक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन्् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्व््िस्वकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस्् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन्् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन्् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. गिरी, अमर (२०६७), समय, समाज र संस्कृति, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
२. चापागाईं, निनु (२०५९), सन्दर्भ ः संस्कृति र सामाजिक रूपान्तरण, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
३. चौधरी, अमित (२०७४), “पुस्तकलाई पुरस्कार ः पुँजीवादी पासो” (अनुवाद ः सिपी अर्याल), कान्तिपुर (कोसेली, भाद्र ३), काठमाडौँ ः कान्तिपुर पब्लिकेसन प्रा.लि. ।
४. मिश्र, गिरीश (२०११), बजार ः अतीत र वर्तमान, दिल्ली ः ग्रन्थशिल्पी ।
५ मिश्र, डिल्लीराम (२०७३), नेपाली पुरस्कार इतिहास, काठमाडौँ ः नितिका मिश्र ।
६. प्रभात, विष्णु (२०६३). प्रलेसको सङ््क्षिप्त इतिहास, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. किरण (२०६५), नेपाली समाज र संस्कृति ः एक सङ््क्षिप्प्त अध्ययन, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
८. पत्रपत्रिका
९. प्रलेस, समयान्तर (हिन्दी) आदि पत्रपत्रिकाहरू ।
(प्रलेसको ६५ औं स्थापना दिवसको अवसरमा २०७४ असोज ५ गते आयोजित विचारगोेष्ठीमा प्रस्तुत अवधारणा पत्र)
प्रगतिवादी संगीत नाटकको आरम्भ र विकास
– डी.आर. पोख्रेल
१. परिचयात्मक पृष्ठभूमि
नाटकको आद्यरूप नृत्यगीतलाई मानिएको छ । नृत्य र गायतको परम्परा प्राचीन कालदेखि नै रहेको र यो कृषिकर्म र धार्मिक अनुष्ठानसँग सम्बन्धित थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । आजको लाखेनाच, देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही नयाँपन थपेको पनि हुन सक्छ । तर जे भए पनि नेपाली रङ््गमञ्चमा अपेराको उदय भयो र हाम्रो कला, साहित्यको भण्डारमा एउटा नवीन सम्पदा थपियो ।
३. प्रगतिबादी अपेरा
प्रगतिबाद्य यथार्थबादी सामाजिक चिन्तनको विकसित रूप हो । अक्टोबर क्रान्तिपछि सोभियत रुसका साहित्य चिन्तक गोर्कीले यसलाई साहित्य र कलाको ‘समाजबादी यथार्थबादी’ धारा भनेका थिए । त्यहाँको क्रान्तिपछिको नयाँ यथार्थलाई यसरी औल्याइएको थियो ः वस्तुनिष्ठ दृष्टि, यथार्थ चित्रण, वर्गीय पक्षधरता, प्रारूपपित पात्र र घटना, उदात्त नायक र क्रान्तिकारी आशावादिता जस्ता गुणहरु यसमा सामेल थिए ।
श्रमजीवीको आन्दोलनमा उन्नत चेतना बाहिरबात र माथिबाट आउँछ भने झैँ नेपाली समाजमा समाजबादी चेतना कम्युनिस्ट बुद्धिजीवीहरुले रुस र चीनको क्रान्तिको प्रभावमा भित्राए । पृष्ठभूमिमा राजनीतिक सङ््गठनहरुको गठन, सहिदकाण्ड, मकैको खेतीकाण्डदेखि योगमायाको जल समाधिसम्मका काण्डहरु थिए । अझै अगाडि जाने हो भने मध्ययुगिन सामन्ती समाजका दासप्रथा, सतिप्रथा जस्ता त्रासद रुढीका छायाहरु पनि हटिसकेका थिएनन्् ।
समाजवादी उन्नत चेतना नेपालमा प्रवेश गर्दा यहाँको विशेषता अङ््गिकार गरेर प्रवेश गरेको देखिन्छ । यहाँको धार्मिकता, जातीयता, लैङ््गिकता र प्रादेशिक मानसिकताको निरपेक्ष भएर होइन, तिनकै सापेक्षतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ । यस चिन्तनलाई सांस्कृतिक क्षेत्रबाट अघि बढाउन सङ््गठित अभियान थालिएको र प्रगतिशील लेखक सङ््घ नामक सङ््गठनको जग श्याम प्रसाद शर्मा, गोविन्द प्रसाद लोहनी, भवानी घिमिरे, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, धर्मराज थापाहरुले राखेको पाइन्छ (सुब्बा, २०७४ ः ३१) । यसै गरी यसलाई गोकुल जोशी, युद्ध प्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान लगायतका कवि, लेखक, कलाकारहरुले अगाडि बढाउको र नेपाली आकाश प्रगतिबादी संस्कृति, गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनयले गुञ्जित हुन पुगेको पाइन्छ ।
‘पचास रुपैयाको तमसुक’ जस्ता नाट््य प्रदर्शन, जनगीति मालाहरुको प्रकाशन, वेदना, सङ््कल्प परिवार जस्ता सांस्कृतिक सङ््गठनहरुको निर्माण, देशभरि जनगीतहरुको विस्तार, जनजीविका, राष्ट्रिय अखण्डता, वर्गीय पक्षधरता आदिका बारेमा गीत, गायन, नाटकहरुको प्रदर्शन, लोकगीत, सङ््गीत र लोक साहितयहरुको सङ््कलन र अध्ययन आदिका माध्यमबाट प्रगतिबादी चिन्तन मुखरित भइरहेको थियो ।
पञ्चायती व्यवस्था एवं निरङ््कुश राजतन्त्र जनसंस्कृतिको विरोधी भएकाले हाम्रा कलाकारहरुले ‘हाम्रो देशको प्यारो कवि जेलमा बन्द छ’ भनेर भावउच्छ््लन गर्नु परेको थियो । ‘गाउँगाउँबाट उठ…’ भनेर आह््वान गर्नु परेको थियो । ‘यो सरकारले के के दियो ? बुट, लाठी गोली दियो’ भनेर कुर्लिनु परेको थियो । ‘कोही त भने जहाजमा हार, कोही त भने पसिना तार’ भनेर वर्गीय भेद बताउनु परेको थियो । आज यी कुराहरुको उल्लेख किन गर्नु प¥यो भने प्रगतिबादी अपेराको उद््भव यिनै कुराहरुको समष्टिगत अभिव्यक्तिमा भएको थियो । पृष्ठभूमिका आधारमा लोकनृत्य नाटकहरु पनि थिए । केही अपेराहरु पनि मञ्चित भइसकेका थिए । त्यसमाथि प्रमुख प्रभाव चिनियाँ अपेरा र कोरियन अपेराहरुको परेको थियो । खासगरी चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिताकाका अपेराहरुको प्रभाव परेको थियो । यिनै प्रभावहरुको फूलबारीमा प्रगतिबादी अपेरा ‘सिम्मा’ फुल्यो, फक्र््यो ।
‘सिम्मा’ प्रगतिबादी धारको पहिलो नेपाली अपेरा थियो । यसको पाठपुस्तिकाका लेखक एवं ‘सिम्मा’ का कल्पनाकार, प्रख्यात प्रगतिशील गायक, सङ््गीतकार, गीतकार रायन (नारायण भक्त श्रेष्ठ) हुन्् । उनी अर्का जनसङ््गीतकार रामेश श्रेष्ठसँगै ओखलढुङ््गाबाट रेडियो नेपालमा लोकगीत गाउन छानिएर काठमाडौँ आएका थिए । यी दुईको ‘गाई चर्नेमा भैँसी च¥यो वनको सेखी झ¥यो, वनको राजा कुशुण्डालाई हजुर भन्नु प¥यो’ भन्ने गीत सेन्सरमा परेको थियो र ‘वनको राजा…’ भन्ने शब्द हटाएर ‘मै हुँ भन्ने सामन्तीलाई’ शब्द राखेर गाएका थिए । यी दुईको स्वर सुनेर प्रख्यात लेखिमा पारिजात प्रभावित हुनु भएको थियो र यसकै विकास भएर रायन प्रगतिबादी गीत–सङ््गीतको धारामा सम्मिलित हुन आइपुगेका हुन्् । उनको ‘सिम्मा’ बाट नै प्रगतिबादी अपेराहरुको प्रारम्भ भयो र आज भण्डै दुई दर्जन प्रगतिबादी अपेरामा पाठपुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन्् ।
४. प्रगतिबादी अपेराको विकासक्रम
४.१. सिम्मा (२०३८)
‘सिम्मा’ एउटा पात्र डेङ््सु भन्छ– ‘नआऊन्् कोही नफसून्् कोही मुग्लानमा नेपाली’ । ‘डेङ््सु’ मात्र नभई ‘ठुले’, ‘गोर्जा’, ‘खाम्बे’, ‘गान्बा’ सबै पात्रहरुमा विद्रोही चेना पैदा भएको छ । भाडाको सिपाहीको रूपमा विदेशीका निम्ति आफू जस्तै गरिबलाई मार्नु पर्ने विदेशी सेनाको सिपाही हुनु परेकोमा सबैले पछुतो मानेका छन । साहुबाट घरबार लुटिएकी र ऋणको बहानामा साहुको नोकर्नी भएर बत्तिस हण्डर खाएकी ‘सिम्मा’ रानी पनि देशभित्रै शत्रुसँग लड््न विदेशबाट डेङ््सुहरु फर्किनु पर्ने सन्देश पठाउँथे र भाडाको सिपाही हुन कोही पनि नआऊन्् भन्ने विद्रोही भाव व्यक्त गर्दै डेङ््सुहरु फर्किन्छन्् । रोजगारीका निम्ति परदेश जानु पर्ने र भाडाको सिपाही भएर युद्धमा जानु पर्ने बाध्यता नेपालीहरुको राष्ट्रिय नियति हो । देशमा सुशासन भए, जनबादी व्यवस्था भए यो नियति भोग्नु पर्दैनथ्यो । यो नियति त आज पनि नेपालीले भोगिरहेका छन्् । आज वैदेशिक रोजगारीका कारणले गाउँ रित्तो भएको छ, युवाहीन भएको छ । आज पनि देवकोटाले मुना झैँ रायनकी ‘सिम्मा’ झै नेपाली चेली रोएर बसेका छन्् । आज त झन्् तिनले लास पर्खेर बस्नु परेको छ ।
सिम्माले अन्तर्वस्तुका हिसाबले जुन राष्ट्रिय यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, यसलाई हेर्ने दृष्टि भने आलोचनात्मक मात्र छ । कलाका दृष्टिले भने सिम्मा प्रभावशाली, भव्य र प्रेरणादायी रहेको छ ।
४.२ आमा (२०३०)
यस अपेराको पाठपुस्तकका रचयिता उदय शर्मा हुन्् । सिम्माको डेङ््सु झैँ यसका एक प्रमुख पात्र ‘मणिराम’ ‘मायादेवी’ लाई गाउँमा छोडेर भारतमा दरबान हुन पुगेको छ । ऊ कमाई गुमाएर नौ वर्षपछि घर फर्किन्छ । ‘धनवीरे’ मार्फत्् मायादेवी मणिरामलाई गाउँको शोषण र अन्यायको खबर पठाउँथे । सेटिङ सिम्माकै जस्तो छ । वर्गीय चेतना बोकेका पात्र ‘मास्टर’ र मणिरामको छोरो ‘सोहन’ यस अपेराको ज्यान हो । यथास्थिति विरुद्ध उनीहरु सङ््गठित देखिन्छन्् । यो कृति वर्गीय चेतनाका दृष्टिले सिम्मा भन्दा परिष्कृत र कलाका हिसाबले सिम्मा भन्दा होचो देखिन्छ ।
४.३ सिन्धुलीको व्यथा (२०४१)
यो अपेराको पाठपुस्तिकाका लेखक पनि उदय शर्मा नै हुन्् । २५ पृष्ठ र ५ वटा दृष्यहरुमा संरचित यस नाटकको विषयवस्तु प्राकृतिक प्रकोपलाई बनाइउको छ । सिन्धुलीका केही गाउँहरु (मरिनखोला र खुर्कोट) मा बाढीले धनजनको क्षति गरेको र घरपरिवार गुमाएका ‘सोनाम’ आफू जस्तै पीडितहरुले जङ््गलको छेउमा बनाएको झुप्रोमा आश्रय लिन पुग्छ । वनपाले र पुलिस प्रशासनले पीडितबाट सुको नपाएपछि झोपडीमा आगो लगाउँछन्् । सोनाम सङ््घर्ष गर्दा घाइते हुन्छ र पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सङ््घर्ष गर्न तम्सिन्छ । यसमा आलोचनात्मक चेतना मुखरित भएको छ तर ‘आमा’ भन्दा चेतनाको हिसाबले खस्किएको छ ।
४.४ सहिदकी आमा (२०४१)
अपेराको विकासक्रममा चौथो नम्बरमा रहेको र अघिल्ला तीन अपेराको विषयवस्तु भन्दा फरक र नयाँ विषयवस्तु रहेको यस पाठपुस्तिकाका रचयिना अग्निशिखा (?) हुन्् ।
४.५. युद्ध जारी छ (२०४९)
यसका रचयिता मुक्तिबन्धु (शारदा रमण नेपाल) हुन्् । बिन्दु शर्माले आफ््नो पुस्तकमा यस अपेराको चर्चा गरेकी छन्् ।
४.६. फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा (२०५९)
यो नाटकका रचनाकार उदय शर्मा (मुकुन्द न्यौपाने) हुन्् । यसमा उनले विदेशी सेनामा भर्ती भएर फोकल्यान्डको युद्धमा पुगेको ‘रूपे’ पात्रले राष्ट्रिय स्वाभिानको बोध गर्दछ । गोर्खे कमान्डर ‘चन्द्रे’ गोरेहरुको चम्चा बन्छ र गोर्खे सिपाहीलाई कुटपिट गर्छ । रूपेले लडाइँमा एउटा खुट्टा पनि गुमाउँछ । उसकी मायालु ‘आशा’ उसकै आशामा तड््पिएर मजदुरी गर्न बसेकी हुन्छे । ‘सिम्मा’ का डेङ््सुहरु मुग्लानमा कोही नआऊन भने्् फर्किन्छन्् भने यस अपेराका मुख्य पात्रहरु अङ््ग्रेज पल्टनका कमान्डरहरुसँग सङ््घर्ष गरेर फर्किन्छन्् । ‘सिम्मा’ कै सेटिङमा भए पनि यसमा विदेशी सेनामा भएको अन्याय देखाइएको छ । विदेशीले गोर्खेलाई अपमान गरेको देखाइएको छ । द्वन्द्व देखाइएको छ । विद्रोही चेत थपिएको छ तर ‘आमा’ को उचाइमा उठ््न सकेको छैन ।
४.७ कहाली (२०४९)
कहाली रायनको दोस्रो नाटक हो । एड््सबारे जनचेतनालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । यसमा वर्गीय चेतना भरिएको छैन । मानवताबादी दृष्टि प्रस्तुत भएको छ । प्रचार नाटकको रूपमा यसले भूमिका निर्वाह गरेको छ । गुरुआमाले बालबच्चालाई डाक्टरकहाँ लगेर रोगीकै उपस्थितिमा रोगको जानकारी दिएको देखाइएको छ । तर यसले सामाजिक र वर्गीय समस्या छोडेर जुन प्रचार कार्यमा केन्द्रित भएको छ, यसले रायनलाई ‘सिम्मा’ को स्तरबाट तल झारेको छ । यो सामाजिक यथार्थबादी चेतनाभन्दा माथि उठ््न सकेको छैन ।
४.८ ठूली (२०५१)
‘ठूली’ प्रख्यात गायक जीवन शर्माको रचना हो । यसमा पनि ‘सिम्मा’ र ‘फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा’ मा झै गाउँको अभाव, गरिबी, शोषण, अन्यायको जीवन भोगेको ‘ठूले’ पात्र विदेशी सेनामा भर्ती भएर श्रीलङ््कामा पुगेको छ । गाउँमा सेते, ठूली, आमाहरु सामन्त खेमवीर उसको भरौटे रमाकान्तबाट पीडित देखिन्छ । यसको आफ््नोपन भनेको सेते र ठूली पहिले नै वर्गसचेत युवायुवतीको रूपमा चित्रित छन्् । उनीहरु सामन्तका विरुद्ध प्रत्यक्ष सङ््घर्ष गर्दछन्् । पहिले पहेँलो कपडा लाउने रमाकान्त बहुदल आएपछि निलो कपडा लगाएर निस्कन्छ । उसलाई उसकै प्रभु खेमवीरले अवसरबादी भनेर घाँटी कसेर मार्छ र यसको आरोप सेते र ठूलीमाथि लगाउँछ । सेते जेल पनि पर्छ । पछि ठूले पनि विदेशबाट आउँछ र सबै मिलेर सामन्त विरुद्ध जुलुश गर्छन्् । चेतना प्रवाहको दृष्टिले ‘ठूली’ प्रगतिबाद्य उन्मुख नाटक हो । यसमा कौतुहलता उत्पनन गर्ने सामथ्र्य पनि भरिएको छ । संबाद्य छरितो खालका छन्् । कथानक भने विकीर्ण छ, कसिएको छैन ।
४.९ बुहारी (२०५३)
यो प्रशिद्ध गायक एवं सङ््गीतकर्मी शरद पौडेलको नाटक कृति हो । नारी समस्या र जागरणलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । ‘बुहारी’ सासू र जँड््याहा श्रीमानबाट पीडित बनेर माइत पुग्छे, त्यहाँ पनि उपेक्षित हुन्छे । ब्लुजहरु गाउँछे । वर्गसचेत मास्टर्नीसँग भेटेपछि ऊ पनि नारी हक–हितका लागि घँसेनी, पधेर्नीसँग मिलेर सङ््घर्ष गर्ने उद््घोष गर्छे । लेखक शरदको भाषा मिठो छ, लैङ््गिक चेतना उठाउने प्रयत्न गरिएको छ । सामाजिक यथार्थबाट माथि उठेको छ । वर्गीय चेतना भर्न खोजिएको छ ।
४.१० पूजा (२०५६)
‘पूजा’ जीवन शर्माको दोस्रो नाट््य रचना हो । सामन्ती फटाहा गुण्डाहरुको अत्याचार विरुद्ध उठेका जनकलाकारमाथि भएको सरकार र उनीहरुको संयुक्त दमन यसमा देखाइएको छ । सांस्कृतिक कार्यक्रममै डबल सिंहको हत्या भएको छ । पूजालाई पक्राउ गरिएको र रक्तिमको सदस्य भएकाले कुटपिट गरिएको र जुलुशले थानाबाट फिर्ता लगेको, गब्बरे गुण्डाले जनतालाई दुःख दिउको, च्याँसे समेत भएर पूजाकी आमाको घाँटी कसेर हत्या गरिएको छ । पुलिस प्रशासनले गब्बरेहरुकै साथ दिएको देखाइएको छ । यसमा पनि पूजाहरुको रक्तिमको आन्दोलन, गब्बरेहरुको अत्याचार, शेरसिंहको दिल्लीगमन, जुलुश, हँसिया–हथौँडाको झण्डा फहराएको आदि धेरै कथाहरु जोडिएको छ । कथानक चुस्त छैन । ‘ठूली’ मा जस्तो कौतुहल पैदा हुँदैन । संबाद्य छरिता छन्् । चेतना प्रवाहका दृष्टिले भने यस अघिका सबै प्रगतिबादी अपेराभन्दा श्रेष्ठ छ तर कलाका दृष्टिले भने कमजोर छ ।
४.११ अँध्यारोमा छटपटाएकाहरु (२०५६)
यो अपेरा आहुति र हिसन समालले रचना गरेर मञ्चतन गरिएको उल्लेख पाइन्छ ।
४.१२ बुद्ध र चण्डाल युवती (२०५८)
मोदनाथ प्रश्रितद्वारा रचिएको, ऐतिहासिक विषयवस्तु भएको नाटिका हो– बुद्ध र चण्डाल युवती । बुद्धको पालामा पनि छुवाछूत प्रथा थियो तर बुद्ध यसलाई मान्नु हुन्थेन भन्ने थेम भएको यस नाटकमा गौतम बुद्ध, चण्डाल युवती, धनाढ््य साहु, पधेर्नी, केही बौद्ध भिक्षु, भरिया र मान्छे पात्रहरु छन्् । चण्डाल युवती इँनारमा पानी भर्न गएको देखेर अरू सवर्णका महिलाहरु तर्कन्छन्् । धनाढ््य साहु युवतीलाई देखेर साइत नपरेको भनेर फर्कन खोज्छ । त्यही बाटो बुद्ध आउँछन्् र युवतीसँग पानी मागेर खान्छन्् । छुवाछूत भन्ने हुँदैन, मान्छे अछूतो हुँदैन भन्छन्् । यो देखेर साहु माफी माग्छ । सबै मिलेर मानवताको स्वर उचाल्ने वाचा गर्छन्् । बुद्धकालमा यो स्तरको छुवाछूत र शकुन–अपशकुन थियो कि थिएन ? छलफलको विषय हो र बाँकी प्रश्रितले सङ््क्षिप्तमा त्यत्रो ऐतिहासिक प्रमाणलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गरेर अरूले नगरेको काम गरेका छन्् ।
४.१३. गुमा (२०६०)
‘गुमा’ शरद पौडेलको दोस्रो अपेरा हो । दलित वर्गभित्रकै छुवाछूत प्रथालाई अपेराको विषयवस्तु बनाइउको छ । डिमाइ साइजमा ३१ पृष्ठ र आठ वटा दृष्य भएको यस अपेराका पात्रहरुमा सन्ते कामी, गुमा दमिनी, पण्डित, सन्तेको बाबु, गुमाको बाबु, गाउँले आदि पात्रहरु रहेका छन्् । ग्रामीण परिवेश । सन्ते र गुमाको प्रणय । गुमाले पेट बोकेपछि सन्ते आफू गुमाभन्दा ठुलो जातको भएकाले धोका दिन्छ । यसका बाबुआमाले उसलाई मधेश भगाउँछन्् । गुमाका बाबुलाई अपमान गर्छन्् । प्रसुतिको समय भएपछि गाउँले मिलेर सन्तेकहाँ जान्छन्् । घरमा ताला लागेको हुन्छ । गुमालाई त्यही कटेरामा सुत्केरी हुन छोड््छन्् । मुखिनी महिलाले दूध खुवाउँछिन्् । गुमाले भारी बोकेर बच्चालाई पाल्छे । बच्चा हिँड््ने भएपछि एक दिन सन्तेका बाबुआमा आएर गुमालाई कटेराबाट निकाल्न खोज्छन्् । गाउँले जम्मा भएर यस्तो अमान्य र कुरीति फ््याँक्नु पर्छ भन्छन््, मुट््ठी कसेर हात उठाउँछन्् र बच्चाले पनि मुट््ठी कस्छ । शरदको विषय ठिकै छ । दलितभित्रैको छुवाछूतलाई बाहिर ल्याएको छ । गुमा सङ््घर्षशील छे । बच्चाले मुट््ठी कसेको निकै रोचक छ । गीतमा शब्दहरु मिठाा छन्् । भाषिक मधुरता र अभिव्यक्ति सिप शरदको उच्च किसिमको देखिन्छ ।
४.१४ आवाज (२०६०)
शरद पौडेलको यो तेस्रो अपेरा हो । जनयुद्धरत दुवै पक्षको आतङ््क जनतामा असह््य भउको र जनता ब्युँझिनु पर्ने विषयवस्तु रहेको छ । ए फोर साइजमा ७ पृष्ठको नाटकमा दृष्य र अङ््कहरु छैनन््, संवा मात्र छ । कथानक झिनो छ । बिना कारण भाइलाई अघिल्लो राती मारेको, बिहान परदेशबाट ‘छोरो’ पात्र आएको ह््न्छ । ‘आमा’ सँग सबै कुरा सोध्छ । गाउँका मानिस जम्मा भएर गाउँ आतङ््कित भएको, गाउँभरि विधवैविधवा भएको बताउँछ र अब अन्याय नसहने, दुवै पक्षले बन्दुकको भाषा बन्द गर्नु पर्छ भन्छन्् । यो नाटिका हतारमा लेखिएको छ । विषयवस्तु निवर्गीय बनेको छ । युद्धरत पार्टी र जनता छुट्टाछुट्टै वर्गका होइनन्् । यसको भाषा पनि ‘गुमा’ को स्तरको छैन्् ।
४.१५ देशभक्त सिपाही (२०६०)
मुकुन्द न्यौपानेको यो चौथो नाटक हो । जनयुद्धले गाउँमा फैलाएको त्रासदीलाई विषयवस्तु बनाएको छ । यसमा आमा, छोरा (सञ्जय), विधवा शोभा, रोशन, जनसमूह, सुमन, शुक्र, टङ््क आदि पात्रहरु रहेका छन्् । सञ्जय जङ््गलबाट आमा भेट््न गाउँ आएको माओबादी सेना कमान्डर हो । उसलाई गाउँलेले धेरै प्रश्न गर्छन्् । रोशनले सम्झाउँछ । विधवाहरु कराउँछन्् । गाउँको स्थिति लथालिङ््ग भएको हुन्छ । ऊ जङ््गल गएर साथीहरुलाई सम्झाउँछ र नेपाली सेनासँग शान्ति सम्झौता गर्छ । देशभक्त सिपाही बन्ने दुवैले वाचा गर्छन्् । माओबादीको नेपाली सेनासँगको शान्ति सम्झौता निवर्गीय देखिन्छ । दुवैथरि सेना मिलेर देशको निम्ति लड््ने कुरो एउटा आदर्शबादी सोच देखिन्छ । सो संशोधनबादी चिन्तनको राम्रो उदाहरण हो । नाटकको भाषामा राम्रो परिष्कार भएको छ ।
४.१६ तिलमा–लेङ््गम (२०६३)
बूँद रानाद्वारा लेखिएको अपेराको पाठपुस्तिका हो यो । यसमा केही ऐतिहासिक र केही वर्तमानका कुरा जोडिएको छ र पुरानो राजतन्त्र ढलेर जनतामा उत्साह फैलिएको प्रसङ््गलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । डिमाइ साइजको २८ पृष्ठ र आठ वटा दृष्यहरु भएको यस तिलमा–लेङ््गम, साइला, वैद्य, गाइने, घाइते, दरबारका सिपाही, जुलुश, संयोजक, बहुलाहा आदि पात्रहरु छन्् । साहिँलाले तिलमाको घरमा बाख्राको पाठो लिएर आउँछ र त्यससित एक घार मह साटेर लैजान्छ । यो पुरानो जमानाको कुरा जस्तो गरेर कथा भनिएको छ र कटुवालले चौतारामा आएर देशमा हमला हुने भो, कमराकमारीलाई छाउनी पठाउनू भन्ने उर्दी गर्छ । यो पुरानो समयको कुरो जस्तो लाग्छ । तर त्यस युगको कुरालाई ‘राजतन्त्र मुर्दाबाद्य’ भन्ने जुलुश र ‘दरबारको राहु ढल्यो’ भनेर खुशी हुने जनताको आजको प्रसङ््ग जोडिएको छ । जुलुश सभामा परिणत भएपछि ‘म राजा हुँ’ भन्ने पागल पनि सभामा पुग्छ । त्यसलाई देखेर अघिल्लो दिन घरमा आउने घाइते भनेर तिलमा र लेङ््गले चिन्छन्् ।
४.१७ युग बोल्छ (२०६३)
वरिष्ठ वामपन्थी नेता मोहन विक्रम सिंहद्वारा लेखिएको ‘दुई एकाङ््की’ नामक पुस्तिकामा प्रकाशित ‘युग बोल्छ’ लाई अपेराको रूपमा पनि ग्रहण गरिएको छ । यसमा हर्के र उजेली दुई पात्र छन्् । आख्यान नभए पनि संबाद्य छ र राष्ट्रिय विषयहरु छन्् । संबाद्य लयात्मक छ । अन्तिममा लेफ््ट–राइट गीत पनि छ ।
४.१८ रक्तबीजकी आमा (२०६७)
भूषण भोमि श्रेष्ठको माओबादी जनयुछलाई विषयवस्तु बनाएर लेखिएको अपेरा हो यो ।
४.१९ नेपाल गाथा (२०७१)
नेपाली अपेराहरुमा सबैभन्दा पछि लेखिएको वरिष्ठ वाम नेता प्रदीप ज्ञवालीको अपेराले नेपाल आमाको गाथा गायन गरेको छ ।
५. उपसंहार
यहाँ १९ वटा अपेराका पाठपुस्तिकाहरुको जुन अध्ययन गरिएको छ, यो आधा काम मात्र भएको छ । पाठपुस्तिका अपेराको एउटा अङ््ग हो । त्यसबाट अभिनय कला थाहा पाइन्न; सङ््गीतको सुरताल थाहा पाइन्न, मञ्चको भव्यताबारे प नि र गायनको कौशलबारे पनि थाहा पाइन्न ।
चिनियाँ अपेरा परम्परामा अपेराको कथानक ऐतिहासिक उपन्यासहरुबाट पनि लिने गरिउको उल्लेख पाइन्छ । त्यसमा पद्य पाठ नै हुनु पर्छ भन्ने हुँदैन । नेपाली अपेराका पाठपुस्तिकामा लोकछन्दमा रचिएका गीतहरु छन्् । प्राय सबै रचनाकारले कथानक गीत वा पद्यमा लेखेका छन्् । लोकछन्द अपेरामा अनिवार्य हुनु पर्छ भने जस्तो गरेर सबैले त्यसलाई रोजेका छन्् । गीत–सङ््गीतबारे थाहा नभएकाले पनि अपेरा लेखेका छन्् । गाउन नजान्नेले पनि अपेराको गीत मञ्चमा गाएको अभिनय गरेको पनि देखिएको हो ।
यी कुराहरुले अपेरा सम्बन्धी बुझाइमै समस्या छ कि जस्तो लाग्छ । यसका रचयिताहरुले अपेरालाई ‘गीतिनाटक’ भन्ने गरेका छन्् र गीतलाई महŒव दिएका छन्् । प्रायः गीत लेख्नेहरुले नै अपेराको पुस्तक लेखेका छन््  । गीत रेकर्ड जरे जस्तो अपेरा रेकर्ड गरेर रङ््गमञ्चमा लगेर प्ले गरेका छन्् र अभिनय गर्ने कलाकारहरुले रकेर्ड अनुसार मुख चलाउने र अभिनय गर्ने गर्दछन्् । यो नेपाली काइदा त भयो तर अपेरा सम्बन्धी विश्वका धारणा अनुसार भने यो अपेरा नै भएन । अपेरामा त सङ््गीतले अपेरा निर्देशित गर्छ । बाद्यवृन्द पितृबाट यसका सञ्चालकको निर्देशनमा बाद्यवृन्दले निर्दिष्ट सङ््गीत उत्पादन गर्दछ र अपेरालाई निर्देशित गर्दछ । अभिनय र गायन गर्ने अलग अलग कलाकार नभई तालिमप्राप्त कलाकारहरुले दुई वटै कार्य एकसाथ गर्छन्् । यो ज्यादै कठिन कार्य हो । यो लर्तरो कलाकारबाट सम्पन्न हुन सक्दैन ।
तर हामीकहाँ बाद्यवृन्द पनि हुँदैन । सङ््गीतकार बाद्यवृन्द–पिटमा पनि हुँदैनन््, उनी जीवन्त रूपमा मञ्चमा पनि हुँदैनन्् । गायकहरु पनि मञ्चमा हुँदैनन्् । सङ््गीतकार र गायकहरु मिलेर अपेरा गीत रेकर्ड गर्छन्् र त्यही बजाउँछन्् । अभिनय गर्ने कलाकारले सिनेमामा जस्तै अभिनय गर्छन्् ।
नेपाली अपेराहरुको जुन हालत छ, प्रगतिवादी अपेराहरुको पनि त्यही हालत हो । राज्यसँग अपेराका लागि साधनश्रोत भएर पनि सरकार पक्षधर कलाकार, लेखकहरुले अपेरालाई वास्तविक अपेरा बनाउन सकेका थिएनन्् भने लुकेर सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्नु पर्ने प्रगतिवादी कलाकारहरुले कहाँ आर्केस्ट्रा प्रयोग गर्न पाउनु, कहाँ अपेरा थिएटर पाउनु ? कहाँ उच्च तहका कलाकार पाउनु ? कहाँ जनकलाकारलाई तालिम दिएर श्रेष्ठ कलाकार तुल्याउनु । यो सम्भव थिएन । जे जे हिजो जनकलाकारहरुले गरे, त्यो एक हिसाबले ठिकै गरेका थिए । तर आज हिजोको झोले तालले मात्र हुँदैन । अब जनकलाकारहरु अनुकूल परिस्थितिमा छन्् । राज्यले जनकलाकारहरुलाई अपेक्षित साधनश्रोत जुटाउन सक्छ । प्रगतिवादी अपेरा थियटरहरु निर्माण गर्न, व्यवस्थित र आधुनिक आर्केस्ट्राको निर्माण गर्न ढिलो भइसकेको छ । यसका साथै हिजो मञ्चित अपेराहरु आज नेटमा पाइन्न । तिनको रेकर्ड पनि छ कि छेन ? त्यो पनि पत्तो छैन । कम्तीमा ती अपेराहरुको संरक्षण गरियोस्् । अपेरा पाठपुस्तिकाहरको पुनर्प्रकाश होस्् भन्ने अपेक्षा गरिन्छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. उपाध्याय, प्रा. केशव प्रसाद, रिमाल, व्यक्ति र कृति, दो.सं., ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०४० ।
२. …… नेपाली नाटक र नाटककार, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०६७ ।
३. उपाध्याय, प्रा. जगत ‘प्रेक्षित’ र अन्य, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका गौरवमय साठी वर्ष, काठमाडौँ ।
४. जैन, डा. दर्शन कुमार, स्वात्रन्त्र््योतर हिन्दी नाटक ः आधुनिकता के सन्दर्भ में, चण्डीगढ ः लिपि प्रकाशन, वि.सं. २०३८÷सन्् १९८१ ।
५. ढकाल, घनश्याम र अरू (सम्पा.), माक्र्सवादी साहित्य र जनयुद्धको सौन्दर्य, काठमाडौँ ः अखिल नेपाल लेखक सङ््घ, केन्द्रीय समिति, २०६७ ।
६. माओत्सेतुङ, “येनान की कला–साहित्य गोष्ठी में भाषण”, माओत्सतुङ की संकलित रचनाएं, ग्रन्थ–३, पेकिङ, सन्् १९७५ ।
७. बराल, कृष्णहरि, गीत ः सिद्धान्त र इतिहास, काठमाडौँ ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार, २०६० ।
८. भण्डारी, टीका प्रसाद, पञ्चायती व्यवस्थाको अवसानमा प्रगतिशील गीतले खेलेको भूमिका, त्रि.वि. मा प्रस्तुत शोधपत्र, (राजनीति शास्त्र विभाग, एम.ए. को दोस्रो वर्षको दशौँ पत्रको प्रयोजनको लागि), २०५९ ।
९. भट्टराई, रमेश प्रसाद, “नेपाली प्रगतिवादी नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १२, वर्ष ७, फागुन २०५९), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ७–४१ ।
१०. मुकारुङ, बुलु, नेपाली सङ््गीतको अभिलेख, काठमाडौँ ः पाल्पा बुक्स, २०७१ ।
११. दर्नाल, रामशरण, नेपाली बाजा, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०६१ ।
१२. लामिछाने, कपिल, “प्रगतिवादी नेपाली नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १३, वर्ष ७, फागुन २०५१), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ४३–७७ ।
१३. सङ््गीत सौरभ, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०५८ ।
१४. शर्मा, डा. तारानाथ, नेपाली साहित्यको इतिहास, चौथो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्षर प्रकाशन, २०५६ ।
१५. शर्मा, मोहनराज, समकालीन आलोचना सिद्धान्त र प्रयोग, दोस्रो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्सफोर्ड इन्टरनेसनल पब्लिकेसन, २०६३ ।
१६. शर्मा, डा. विन्दु, नेपाली गीतिनाटक स्वरूप र प्रवृत्ति, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०७३ ।
१७. सुब्बा, डा. विजय, समाज परिवर्तनमा संस्कृतिकर्मी, काठमाडौँ ः नेपाल सङ््गीत तथा नाट््य प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०७४ ।
० दचष्तबलष्अब।अयmरबचतरयउभचब(mगकष्अ
०० भल।m।धष्पष्उभमष्।यचनरधष्पष्रअजष्लभकभ
(गण्डकी साहित्य सङ््गमको आवधिक प्रकाशन “गण्डकी सङ््गम” वर्ष २४, पूर्णाङ््क १६, २०७६)
चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवाद
सन्दर्भ २०२ औँ माक्र्स जयन्ती
– शशिधर भण्डारी
विश्वको राजनीतिक आन्दोलनको इतिहासमा आज माक्र्सवादले डरलाग्दो धक्का र हाँकको सामना गर्नु परिरहेको छ । तर चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवादजत्तिको अजर र अमर सिद्धान्त माक्र्सपछिको कालखण्डमा पैदा हुन सकेको छैन । कतिपय चिन्तकहरुले सिग्मन्ड फ्रायड, अल्बर्ट आइन्सटाइन, ओसो रजनिस, मोहनदास कर्मचन्द गान्धी लगायतलाई माक्र्सको हाराहारीको चिन्तकका रूपमा परिभाषा गर्दछन्् । निश्चय नै सिग्मन्ड फ्रायडको यौन मनोविश्लेषण र ओसो रजनिसको यौन र मानव जीवनधारा सम्बन्धी प्रकट भएका विचारहरुले मनोविज्ञानको क्षेत्रमा अपूर्व योगदान दिएका छन्् । विज्ञानको क्षेत्रमा अल्बर्ट आइन्सटाइनले पु¥याएको विशिष्ट योगदानबाट आधुनिक विश्व चकित छ । गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलन र उनको स्वप्नशीलताको अनादर गर्न मिल्दैन । प्रयोगवादलाई प्राथमिकतामा राखेर धारणा बनाउने गान्धी अङ््ग्रेजी साम्राज्यवादलाई अहिंसात्मक आन्दोलन मार्फत्् थकाउने भारतीय चिन्तक थिए ।
यी सबै योगदानका आ–आफ््ना पाटा रहनुका अलवा फ्रायड, ओसो, आइन्सटाइन, गान्धी आदि महापुरुषहरुले माक्र्सको उचाइलाई चुम्न सकेनन्् कि भन्ने देखिन्छ । मूलतः दर्शन, इतिहास, राजनीति र अर्थशास्त्रमा विशिष्ट योगदान पु¥याएका कार्ल माक्र्स र उनको विचारमाथि आज व्यापक हमला भइरहेको छ । भूमण्डलीय पुँजीवादले माक्र्सको असफल दर्शन, असफल इतिहास, असफल राजनीति र असफल अर्थशास्त्र भनेर चिच्याइरहेको छ । निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका गल्पासाहरु फ््याँकेर टिकेको पुँजीवाद सजिलै बाँच्न सकिरहेको छैन । यो परिदृष्यले सुखी र समृद्ध जीवनका लागि माक्र्सवादी सिद्धान्तलाई वा विचारलाई भौतिक तागत प्रदान गरेर आन्दोलनलाई ठिक दिशामा अगाडि बढाउने हो भने माक्र्सको परिकल्पना समाजवाद र पछि साम्यवाद सुखी र समृद्ध मानव जीवनका लागि विकल्पविहीन गन्तव्य बन्न सक्छ ।
कार्ल माक्र्सको जन्म मे ५, १८१८ मा जर्मनीको ट्रियर शहरमा एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो । कार्ल माक्र्सले आफ््ना पिताको सल्लाह बमोजिम कानुनको विषय लिएर पढे । तर उनको रुचि दर्शन, इतिहास, अर्थशास्त्र र राजनीतिमा डोरिँदै गयो, जसको परिणाम माक्र्सले दर्शनको क्षेत्रमा अध्यात्मवाद र परम्परावादका स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको परिभाषा गरे । उनको परिभाषाले दर्शनका क्षेत्रमा प्रतिध्रुवीय परिभाषाको मौलो खडा ग¥यो । इतिहासलाई उनले ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणका रूपमा विश्लेषण गरे । अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तको नै आविष्कार गरे । उनले अतिरिक्त शोषणको कडा निन्दा गर्दै मजदुर मुक्तिको शङ््खघोष गरे । राजनीतिमा वैज्ञानिक समाजवादको अवधारणा प्रस्तुत गरे ।
यी कामहरु गर्न उनलाई फ्रेडरिक एङ््गेल्स जस्तो आफूसित समान विचार भएको बौद्धिक व्यक्तिको साथ–सहयोग प्राप्त भयो । एङ््गेल्स आर्थिक रूपमा सम्पन्न परिवारमा नोभेम्बर २८, १८२० मा जन्मेका र उमेरका हिसाबले पनि माक्र्सका समकालीन मित्र थिए । आफ््ना साधनामा लागिरहँदा कार्ल माक्र्सलाई कठिन आर्थिक सङ््कट र कतिपय अवस्थामा साहुहरुबाट बेइज्जती र अपमानको सामना गर्नु परिरहेको थिायो । त्यस्तो अवस्थामा एङ््गेल्सले प्रदान गरेको आर्थिक नैतिक सहयोगले माक्र्सको लक्ष्यपूर्ण जीवनधारालाई सकारात्मक सङ््क्रमणको दिशामा अगाडि बढाउन काफी मद्दत पु¥यो ।
माक्र्सकी पत्नी जेनी भोन बेस्टफालेन एउटा समृद्ध परिवारकी सुन्दर सुशील नारी थिइन्् । त्यस्तो सुविधासम्पन्न परिवारमा जन्मेर पनि कठिनाइँपूर्ण जीवनको बाटो रोजेर कार्ल माक्र्सलाई पुरा जीवनभर सहयोग पु¥याइन्् । माक्र्स र जेनी—यी दुई महान्् हृदयहरुको मिलनको सहयोगले पनि माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तको जन्म हुनमा ठुलो सहयोग पुगेको देखिन्छ ।
इतिहासमा त्यतिबेला श्रमिकहरुमाथि अत्यन्त क्रूर र अमानवीय शोषण हुन्थ्यो । युरोपमा एउटा मजदुरहरुको मुक्ति चाहने कम्युनिस्ट लिग भन्ने संस्था जन्मेको थियो । सो संथाले १८४७ मा माक्र्स र एङ््गेल्सलाई एउटा घोषणा पत्र तयार पार्ने जिम्मा दियो । माक्र्स र एङ््गेल्सले १८४८ मा ‘कम्युनिस्ट घोषणा पत्र’ भन्ने दस्तावेज तयार पारे, जसमा “संसारका मजदुर एक हौँ” भनेर लेखिएको थियो । यो नै घोषणा पत्रको यो मूल नारा थियो । यो नाराले विश्का पुँजीपतिहरुलाई थर्कायो । कम्युनिस्ट घोषणा पत्रको जगबाट उठेको युरोपको मजदुर आन्दोलनले व्यापक रूप लियो ।
१८६४ मा मजदुरहरुको प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय गठन भयो । सो अन्तर्राष्ट्रियका नेता माक्र्स, एङ््गेल्स, ब्लाङ््की, लासाल आदि थिए । पछि बाकुनिन पनि त्यसमा सामेल भएका थिए । लासालले दक्षिणपन्थी र ब्लाङ््की, बाकुनिनहरुले अराजकवादी विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्दथे । मध्यमार्गमा माक्र्सवादीहरु थिए । राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय ठोस भौतिक परिस्थितिको तयारी बिना ब्लाङ््कीवादीहरुको नेतृत्वमा १८७१ मा पेरिसका मजदुरहरुले विद्रोह गरे । सुरुमा माक्र्स–एङ््गेल्सले यो विद्रोहसँग विमति राखे । विद्रोहको सूत्रपात भएर सङ््घर्ष अगाडि बढिसकेपछि माक्र्स÷एङ््गेल्सले पेरिस विद्रोहलाई सफल पार्न भगिरथ प्रयत्न गरे । मजदुरहरुले पेरिस शहर कब्जा गरे, जसलाई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा पेरिस कम्युन पनि भनिन्छ । त्यो विश्वमा मज दिनुप¥यो । अन्ततः श्यामप्रसाद शर्माले पुरस्कार लिनुभयो । भर्खरै नई प्रकाशनले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका एक शीर्षस्थ नेतालाई प्रदान गर्न लागेको सम्मान प्रलेस लगायत उहाँकै पार्टीसँग सम्बन्धित साहित्यिक स्रष्टा एवं संस्कृतिकर्मीहरूको गम्भीर आलोचनापछि अस्वीकार गरियो । यस्ता अरू पनि दृष्टान्तहरू छन्् ।
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा वैचारिक रूपमा विभिन्न कमजोरीहरू देखापरेका बेला पुरस्कार र सम्मानका विषयमा पनि समस्याहरू देखिनु स्वाभाविक छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई हेर्ने विषयमा रहेका त्रुटिहरू गम्भीर विचारधारात्मक सङ्घर्षका विषयहरू हुन्् । प्रगतिशील लेखक सङ्घ सबै प्रगतिशील स्रष्टाहरूको साझा सङ्गठन भएकाले यस विषयमा विमर्श र स्पष्ट दृष्टिकोण निर्माणको पहल पनि प्रलेसले नै गर्नुपर्छ । प्रगतिशील स्रष्टाहरूले प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनका उद्देश्यहरूमा आघात पुग्ने गरी कुनै पनि पुरस्कार र सम्मानहरू ग्रहण गर्नु उचित हुँदैन । आस्था, आदर्श र प्रतिबद्धता विपरीत पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्नु परिवर्तनको विपक्षमा उभिनु हो । यथास्थितिवादी एवं पछिल्तिर फर्कन चाहनेहरूलाई सहयोग पु¥याउनु हो । सामन्तवादी एवं पुँजीवादी संस्कृतिका अङ्गका रूपमा रहेका पुरस्कार र सम्मानहरूको अस्वीकार र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्यको रक्षा एवं विकास आजको आवश्यकता हो ।
प्रलेसले आफ्नो विधानको प्रस्तावनामा आफ्नो दृष्टिकोण, प्रतिबद्धता र आदर्शलाई स्पष्ट गरेको छ । यस अनुरूप आचारसंहिताको निर्माण पनि गरेको छ । प्रलेसले आफ्नो उद्देश्य र कार्यक्रममा सामन्तवादी तथा साम्राज्यवादी संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै मौलिक, राष्ट्रिय तथा जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणका निम्ति सक्रिय रहने भनेर उल्लेख गरेको छ । जनवादी संस्कृतिको योजनाबद्ध निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी प्रतिध्रुवीय संस्कृति विरुद्धको सङ्घर्ष पनि पर्छ । प्रलेस पुरस्कार र सम्मान सम्बन्धी सुस्पष्ट आचारसंहिता बनाएरै अघि बढ््नुपर्छ र यस सम्बन्धी विचारधारात्मक सङ्घर्षलाई पनि सघन बनाउनुपर्छ ।
५. निष्कर्ष
प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनमा पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई कसरी हेर्ने भन्ने विषयमा रहेका समस्याकै कारण कुन कुन पुरस्कार र सम्मान ग्रहण गर्न हुने र कुन कुन ग्रहण गर्न नहुने भन्ने विषयमा समस्या देखिएका हुन्् । यो विषय पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई विचारधारात्मक रूपमा कसरी हेर्ने र अघि बढ््ने भन्ने विषयसँग जोडिएको छ । यो नेपाली समाजको संरचना, सामन्तवादी, साम्राज्यवादी उत्पीडन, यहाँ विद्यमान वर्ग सङ्घर्ष, परिवर्तनको प्रक्रिया र अघिल्तिरको प्रस्थानसँग गाँसिएको छ । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति हलुको विषय होइन । प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनको दायित्व प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण र प्रतिध्रुवीय संस्कृतिका विरुद्ध सङ्घर्ष पनि हो । यसो नगरी नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई गति दिन सम्भव छैन । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति सम्बन्धी हाम्रो दृष्टिकोण यसै आधारमा निर्माण हुनुपर्छ । सामन्तवादी, पुँजीवादी संस्कृतिका ठाउँमा प्रगतिशील संस्कृतिको निर्माण आजको दायित्व हो । सांस्कृतिक रूपान्तरणका निम्ति सङ्घर्ष आजको हाम्रो गम्भीर अभिभारा हो । यो अभिभारा नयाँ नेपालको निर्माणसँग सम्बन्धित छ ।
अवधारणा पत्रमाथिको पुष्ट््याइ“
पुरस्कार र सम्मानको बारेमा सामान्य रुपमा छलफल गर्दा कस्ताकस्ता पुरस्कारहरु स्थापित छन्, तिनीहरुका उद्देश्यहरु के रहेका छन्् र प्रगतिशील लेखक संघबाट कस्ता पुरस्कारलाई ग्रहण गर्न हुन्छ या हुँदैन भन्ने बारे बिचार विमर्श गर्न सकिन्छ । तर, पुरस्कार र सम्मानका कार्यक्रमहरु संस्कृतिकै रुपमा रहेकाले त्यस संस्कृतिका बारेमा अवधारणा नै बनाउनु उपयुक्त हुन्छ ।
अहिले प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनमा बाहिरी र भित्री दुबै तर्फबाट बैचारिक आक्रमण भइरहेको हुुँदा यो चुनौतिपूर्ण अवस्थामा छ । त्यसैले पनि पुरस्कार र सम्मान संस्कृतिबारे हामीले एउटा निश्चित अवधारणा बनाउनु जरुरी छ । यस सम्बन्धमा हामीभित्र पनि निश्चितै रुपमा केही कमजोरीहरु छन्् । ती कमजोरीहरुलाई हामीले सच्याउन सकिएन भने यो आन्दोलन कमजोर भएर जान्छ । हामीले हाम्रा कमजोरीहरुलाई त्यतिकै राखिराख्ने हो भने नेपाली प्रगतिशील साहित्यिक तथा सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं र नेपाली समाजको रुपान्तरणमा हामीले ठोस योगदान पुर्याउन सक्दैनौं । त्यसैले बैचारिक स्पष्टता सहित नेपाली समाजको परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, सांस्कृतिक रुपान्तरणको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको सम्बन्धमा पनि ठोस, स्पष्ट र सही दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी हुन्छ ।
पुरस्कार र सम्मानलाई हामीले संस्कृतिकै रुपमा लिनुपर्छ । पुरस्कार र सम्मान आत्मिक यानि कि अभौतिक संस्कृतिसँग जोडिन्छ । आत्मिक संस्कृतिको निर्माणमा पुरस्कार र सम्मान मात्रले पनि भूमिका निर्वाह गरेको हुँदैन । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति भनिएको हो । संस्कृतिका दुईवटा पक्षहरु छन्, एउटा आत्मिक पक्ष र अर्को भौतिक पक्ष । पुरस्कार र सम्मान बढी मात्रामा आत्मिक पक्षमा पर्छन्् र यसले मूल्य निर्माणको प्रक्रियामा धेरै महत्वपूर्ण प्रभाव पार्दछ ।
पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति पूर्व र पश्चिम दुबैतिर प्राचीन समयदेखि चल्दै आएको देखिन्छ । नेपालमा पनि यसको लामो इतिहास छ । इतिहासकारहरुले लिच्छविकालदेखि यो संस्कृतिको सुरुवात भएको हो भनेर मान्दछन्् । पुरस्कार र सम्मानको संस्कृति राजकीय र गैर राजकीय गरी दुईवटै क्षेत्रबाट अभ्यास भएको पाइन्छ । यी दुईवटै क्षेत्रबाट पुरस्कार र सम्मान स्थापना गर्ने, प्रदान गर्ने र पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने गरेको पाइन्छ ।
प्राचीन समयतर्फ फर्केर हेर्ने हो भने राज्यको तर्फबाट नै पुरस्कार र सम्मानको क्षेत्रमा धेरै काम भएको पाइन्छ । पछाडिपछाडि बिस्तारै यो कार्य निजी क्षेत्र यानि कि नागरिकहरुको तहबाट पनि हुन थालेको देखिन्छ । खास गरी आधुनिक युगको आरम्भपछि यो कार्य नागरिकहरुको तहबाट पनि प्रारम्भ भयो । नेपालमा पनि आधुनिक समयमा आएर नै पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिलाई अगाडि बढाउने सवालमा गैर राजकीय क्षेत्रको असाध्यै महत्वपूर्ण भूमिका रहन आएको छ । अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने यो कार्यमा राजकीय क्षेत्रको भन्दा गैर राजकीय क्षेत्रको नै बढी भूमिका रहेको देखिन्छ । साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा मात्र होइन ज्ञान विज्ञान र अन्य क्षेत्रमा पनि यस्तै रहेको छ ।
पुरस्कार र सम्मानको पनि वर्गीय चरित्र हुन्छ । कतिपयलाई लाग्न सक्छ, पुरस्कार र सम्मान दिने कुरा सामान्यतः राम्रो कुरा हो । तर, पुरस्कार र सम्मानको संस्कृतिको इतिहासलाई मसिनोसँग विश्लेषण गर्ने हो भने यो वर्ग र बिचारसँग जोडिएको हुन्छ । बिचारधारा र वर्गबाट अलग गरी हामी पुरस्कार र सम्मानको कुरा सोच्न सक्दैनौं । यदि त्यसो सोचियो भने गलत हुन्छ । प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक क्षेत्रमा कहिलेकाहिँ त्यस्तो दृष्टिकोण अगाडि आएको देखिन्छ । बिचारधारा, वर्ग र पक्षधरतालाई दृष्टिगत नगरी त्यसको पक्षविपक्षमा कुरा गर्नु बेकार हुन्छ । र, यसबाट प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रका साथीहरु बच्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्दछ ।
नोबेल पुरस्कार संसारको सबभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित पुरस्कार हो । त्यो पुरस्कार पाउनु भनेको ठलो गौरवको विषय हुन्छ । तर, त्यसको पनि बिचारधारात्मक पक्षधरता छ । स्थापनाकालदेखि अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड््काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन्् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वा््िधक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन्् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्व््िस्वकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस्् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन्् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन्् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. गिरी, अमर (२०६७), समय, समाज र संस्कृति, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
२. चापागाईं, निनु (२०५९), सन्दर्भ ः संस्कृति र सामाजिक रूपान्तरण, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
३. चौधरी, अमित (२०७४), “पुस्तकलाई पुरस्कार ः पुँजीवादी पासो” (अनुवाद ः सिपी अर्याल), कान्तिपुर (कोसेली, भाद्र ३), काठमाडौँ ः कान्तिपुर पब्लिकेसन प्रा.लि. ।
४. मिश्र, गिरीश (२०११), बजार ः अतीत र वर्तमान, दिल्ली ः ग्रन्थशिल्पी ।
५ मिश्र, डिल्लीराम (२०७३), नेपाली पुरस्कार इतिहास, काठमाडौँ ः नितिका मिश्र ।
६. प्रभात, विष्णु (२०६३). प्रलेसको सङ््क्षिप्त इतिहास, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. किरण (२०६५), नेपाली समाज र संस्कृति ः एक सङ््क्षिप्प्त अध्ययन, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
८. पत्रपत्रिका
९. प्रलेस, समयान्तर (हिन्दी) आदि पत्रपत्रिकाहरू ।
(प्रलेसको ६५ औं स्थापना दिवसको अवसरमा २०७४ असोज ५ गते आयोजित विचारगोेष्ठीमा प्रस्तुत अवधारणा पत्र)
प्रगतिवादी संगीत नाटकको आरम्भ र विकास
– डी.आर. पोख्रेल
१. परिचयात्मक पृष्ठभूमि
नाटकको आद्यरूप नृत्यगीतलाई मानिएको छ । नृत्य र गायतको परम्परा प्राचीन कालदेखि नै रहेको र यो कृषिकर्म र धार्मिक अनुष्ठानसँग सम्बन्धित थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । आजको लाखेनाच, देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही नयाँपन थपेको पनि हुन सक्छ । तर जे भए पनि नेपाली रङ््गमञ्चमा अपेराको उदय भयो र हाम्रो कला, साहित्यको भण्डारमा एउटा नवीन सम्पदा थपियो ।
३. प्रगतिबादी अपेरा
प्रगतिबाद्य यथार्थबादी सामाजिक चिन्तनको विकसित रूप हो । अक्टोबर क्रान्तिपछि सोभियत रुसका साहित्य चिन्तक गोर्कीले यसलाई साहित्य र कलाको ‘समाजबादी यथार्थबादी’ धारा भनेका थिए । त्यहाँको क्रान्तिपछिको नयाँ यथार्थलाई यसरी औल्याइएको थियो ः वस्तुनिष्ठ दृष्टि, यथार्थ चित्रण, वर्गीय पक्षधरता, प्रारूपपित पात्र र घटना, उदात्त नायक र क्रान्तिकारी आशावादिता जस्ता गुणहरु यसमा सामेल थिए ।
श्रमजीवीको आन्दोलनमा उन्नत चेतना बाहिरबात र माथिबाट आउँछ भने झैँ नेपाली समाजमा समाजबादी चेतना कम्युनिस्ट बुद्धिजीवीहरुले रुस र चीनको क्रान्तिको प्रभावमा भित्राए । पृष्ठभूमिमा राजनीतिक सङ््गठनहरुको गठन, सहिदकाण्ड, मकैको खेतीकाण्डदेखि योगमायाको जल समाधिसम्मका काण्डहरु थिए । अझै अगाडि जाने हो भने मध्ययुगिन सामन्ती समाजका दासप्रथा, सतिप्रथा जस्ता त्रासद रुढीका छायाहरु पनि हटिसकेका थिएनन्् ।
समाजवादी उन्नत चेतना नेपालमा प्रवेश गर्दा यहाँको विशेषता अङ््गिकार गरेर प्रवेश गरेको देखिन्छ । यहाँको धार्मिकता, जातीयता, लैङ््गिकता र प्रादेशिक मानसिकताको निरपेक्ष भएर होइन, तिनकै सापेक्षतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ । यस चिन्तनलाई सांस्कृतिक क्षेत्रबाट अघि बढाउन सङ््गठित अभियान थालिएको र प्रगतिशील लेखक सङ््घ नामक सङ््गठनको जग श्याम प्रसाद शर्मा, गोविन्द प्रसाद लोहनी, भवानी घिमिरे, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, धर्मराज थापाहरुले राखेको पाइन्छ (सुब्बा, २०७४ ः ३१) । यसै गरी यसलाई गोकुल जोशी, युद्ध प्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान लगायतका कवि, लेखक, कलाकारहरुले अगाडि बढाउको र नेपाली आकाश प्रगतिबादी संस्कृति, गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनयले गुञ्जित हुन पुगेको पाइन्छ ।
‘पचास रुपैयाको तमसुक’ जस्ता नाट््य प्रदर्शन, जनगीति मालाहरुको प्रकाशन, वेदना, सङ््कल्प परिवार जस्ता सांस्कृतिक सङ््गठनहरुको निर्माण, देशभरि जनगीतहरुको विस्तार, जनजीविका, राष्ट्रिय अखण्डता, वर्गीय पक्षधरता आदिका बारेमा गीत, गायन, नाटकहरुको प्रदर्शन, लोकगीत, सङ््गीत र लोक साहितयहरुको सङ््कलन र अध्ययन आदिका माध्यमबाट प्रगतिबादी चिन्तन मुखरित भइरहेको थियो ।
पञ्चायती व्यवस्था एवं निरङ््कुश राजतन्त्र जनसंस्कृतिको विरोधी भएकाले हाम्रा कलाकारहरुले ‘हाम्रो देशको प्यारो कवि जेलमा बन्द छ’ भनेर भावउच्छ््लन गर्नु परेको थियो । ‘गाउँगाउँबाट उठ…’ भनेर आह््वान गर्नु परेको थियो । ‘यो सरकारले के के दियो ? बुट, लाठी गोली दियो’ भनेर कुर्लिनु परेको थियो । ‘कोही त भने जहाजमा हार, कोही त भने पसिना तार’ भनेर वर्गीय भेद बताउनु परेको थियो । आज यी कुराहरुको उल्लेख किन गर्नु प¥यो भने प्रगतिबादी अपेराको उद््भव यिनै कुराहरुको समष्टिगत अभिव्यक्तिमा भएको थियो । पृष्ठभूमिका आधारमा लोकनृत्य नाटकहरु पनि थिए । केही अपेराहरु पनि मञ्चित भइसकेका थिए । त्यसमाथि प्रमुख प्रभाव चिनियाँ अपेरा र कोरियन अपेराहरुको परेको थियो । खासगरी चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिताकाका अपेराहरुको प्रभाव परेको थियो । यिनै प्रभावहरुको फूलबारीमा प्रगतिबादी अपेरा ‘सिम्मा’ फुल्यो, फक्र््यो ।
‘सिम्मा’ प्रगतिबादी धारको पहिलो नेपाली अपेरा थियो । यसको पाठपुस्तिकाका लेखक एवं ‘सिम्मा’ का कल्पनाकार, प्रख्यात प्रगतिशील गायक, सङ््गीतकार, गीतकार रायन (नारायण भक्त श्रेष्ठ) हुन्् । उनी अर्का जनसङ््गीतकार रामेश श्रेष्ठसँगै ओखलढुङ््गाबाट रेडियो नेपालमा लोकगीत गाउन छानिएर काठमाडौँ आएका थिए । यी दुईको ‘गाई चर्नेमा भैँसी च¥यो वनको सेखी झ¥यो, वनको राजा कुशुण्डालाई हजुर भन्नु प¥यो’ भन्ने गीत सेन्सरमा परेको थियो र ‘वनको राजा…’ भन्ने शब्द हटाएर ‘मै हुँ भन्ने सामन्तीलाई’ शब्द राखेर गाएका थिए । यी दुईको स्वर सुनेर प्रख्यात लेखिमा पारिजात प्रभावित हुनु भएको थियो र यसकै विकास भएर रायन प्रगतिबादी गीत–सङ््गीतको धारामा सम्मिलित हुन आइपुगेका हुन्् । उनको ‘सिम्मा’ बाट नै प्रगतिबादी अपेराहरुको प्रारम्भ भयो र आज भण्डै दुई दर्जन प्रगतिबादी अपेरामा पाठपुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन्् ।
४. प्रगतिबादी अपेराको विकासक्रम
४.१. सिम्मा (२०३८)
‘सिम्मा’ एउटा पात्र डेङ््सु भन्छ– ‘नआऊन्् कोही नफसून्् कोही मुग्लानमा नेपाली’ । ‘डेङ््सु’ मात्र नभई ‘ठुले’, ‘गोर्जा’, ‘खाम्बे’, ‘गान्बा’ सबै पात्रहरुमा विद्रोही चेना पैदा भएको छ । भाडाको सिपाहीको रूपमा विदेशीका निम्ति आफू जस्तै गरिबलाई मार्नु पर्ने विदेशी सेनाको सिपाही हुनु परेकोमा सबैले पछुतो मानेका छन । साहुबाट घरबार लुटिएकी र ऋणको बहानामा साहुको नोकर्नी भएर बत्तिस हण्डर खाएकी ‘सिम्मा’ रानी पनि देशभित्रै शत्रुसँग लड््न विदेशबाट डेङ््सुहरु फर्किनु पर्ने सन्देश पठाउँथे र भाडाको सिपाही हुन कोही पनि नआऊन्् भन्ने विद्रोही भाव व्यक्त गर्दै डेङ््सुहरु फर्किन्छन्् । रोजगारीका निम्ति परदेश जानु पर्ने र भाडाको सिपाही भएर युद्धमा जानु पर्ने बाध्यता नेपालीहरुको राष्ट्रिय नियति हो । देशमा सुशासन भए, जनबादी व्यवस्था भए यो नियति भोग्नु पर्दैनथ्यो । यो नियति त आज पनि नेपालीले भोगिरहेका छन्् । आज वैदेशिक रोजगारीका कारणले गाउँ रित्तो भएको छ, युवाहीन भएको छ । आज पनि देवकोटाले मुना झैँ रायनकी ‘सिम्मा’ झै नेपाली चेली रोएर बसेका छन्् । आज त झन्् तिनले लास पर्खेर बस्नु परेको छ ।
सिम्माले अन्तर्वस्तुका हिसाबले जुन राष्ट्रिय यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, यसलाई हेर्ने दृष्टि भने आलोचनात्मक मात्र छ । कलाका दृष्टिले भने सिम्मा प्रभावशाली, भव्य र प्रेरणादायी रहेको छ ।
४.२ आमा (२०३०)
यस अपेराको पाठपुस्तकका रचयिता उदय शर्मा हुन्् । सिम्माको डेङ््सु झैँ यसका एक प्रमुख पात्र ‘मणिराम’ ‘मायादेवी’ लाई गाउँमा छोडेर भारतमा दरबान हुन पुगेको छ । ऊ कमाई गुमाएर नौ वर्षपछि घर फर्किन्छ । ‘धनवीरे’ मार्फत्् मायादेवी मणिरामलाई गाउँको शोषण र अन्यायको खबर पठाउँथे । सेटिङ सिम्माकै जस्तो छ । वर्गीय चेतना बोकेका पात्र ‘मास्टर’ र मणिरामको छोरो ‘सोहन’ यस अपेराको ज्यान हो । यथास्थिति विरुद्ध उनीहरु सङ््गठित देखिन्छन्् । यो कृति वर्गीय चेतनाका दृष्टिले सिम्मा भन्दा परिष्कृत र कलाका हिसाबले सिम्मा भन्दा होचो देखिन्छ ।
४.३ सिन्धुलीको व्यथा (२०४१)
यो अपेराको पाठपुस्तिकाका लेखक पनि उदय शर्मा नै हुन्् । २५ पृष्ठ र ५ वटा दृष्यहरुमा संरचित यस नाटकको विषयवस्तु प्राकृतिक प्रकोपलाई बनाइउको छ । सिन्धुलीका केही गाउँहरु (मरिनखोला र खुर्कोट) मा बाढीले धनजनको क्षति गरेको र घरपरिवार गुमाएका ‘सोनाम’ आफू जस्तै पीडितहरुले जङ््गलको छेउमा बनाएको झुप्रोमा आश्रय लिन पुग्छ । वनपाले र पुलिस प्रशासनले पीडितबाट सुको नपाएपछि झोपडीमा आगो लगाउँछन्् । सोनाम सङ््घर्ष गर्दा घाइते हुन्छ र पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सङ््घर्ष गर्न तम्सिन्छ । यसमा आलोचनात्मक चेतना मुखरित भएको छ तर ‘आमा’ भन्दा चेतनाको हिसाबले खस्किएको छ ।
४.४ सहिदकी आमा (२०४१)
अपेराको विकासक्रममा चौथो नम्बरमा रहेको र अघिल्ला तीन अपेराको विषयवस्तु भन्दा फरक र नयाँ विषयवस्तु रहेको यस पाठपुस्तिकाका रचयिना अग्निशिखा (?) हुन्् ।
४.५. युद्ध जारी छ (२०४९)
यसका रचयिता मुक्तिबन्धु (शारदा रमण नेपाल) हुन्् । बिन्दु शर्माले आफ््नो पुस्तकमा यस अपेराको चर्चा गरेकी छन्् ।
४.६. फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा (२०५९)
यो नाटकका रचनाकार उदय शर्मा (मुकुन्द न्यौपाने) हुन्् । यसमा उनले विदेशी सेनामा भर्ती भएर फोकल्यान्डको युद्धमा पुगेको ‘रूपे’ पात्रले राष्ट्रिय स्वाभिानको बोध गर्दछ । गोर्खे कमान्डर ‘चन्द्रे’ गोरेहरुको चम्चा बन्छ र गोर्खे सिपाहीलाई कुटपिट गर्छ । रूपेले लडाइँमा एउटा खुट्टा पनि गुमाउँछ । उसकी मायालु ‘आशा’ उसकै आशामा तड््पिएर मजदुरी गर्न बसेकी हुन्छे । ‘सिम्मा’ का डेङ््सुहरु मुग्लानमा कोही नआऊन भने्् फर्किन्छन्् भने यस अपेराका मुख्य पात्रहरु अङ््ग्रेज पल्टनका कमान्डरहरुसँग सङ््घर्ष गरेर फर्किन्छन्् । ‘सिम्मा’ कै सेटिङमा भए पनि यसमा विदेशी सेनामा भएको अन्याय देखाइएको छ । विदेशीले गोर्खेलाई अपमान गरेको देखाइएको छ । द्वन्द्व देखाइएको छ । विद्रोही चेत थपिएको छ तर ‘आमा’ को उचाइमा उठ््न सकेको छैन ।
४.७ कहाली (२०४९)
कहाली रायनको दोस्रो नाटक हो । एड््सबारे जनचेतनालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । यसमा वर्गीय चेतना भरिएको छैन । मानवताबादी दृष्टि प्रस्तुत भएको छ । प्रचार नाटकको रूपमा यसले भूमिका निर्वाह गरेको छ । गुरुआमाले बालबच्चालाई डाक्टरकहाँ लगेर रोगीकै उपस्थितिमा रोगको जानकारी दिएको देखाइएको छ । तर यसले सामाजिक र वर्गीय समस्या छोडेर जुन प्रचार कार्यमा केन्द्रित भएको छ, यसले रायनलाई ‘सिम्मा’ को स्तरबाट तल झारेको छ । यो सामाजिक यथार्थबादी चेतनाभन्दा माथि उठ््न सकेको छैन ।
४.८ ठूली (२०५१)
‘ठूली’ प्रख्यात गायक जीवन शर्माको रचना हो । यसमा पनि ‘सिम्मा’ र ‘फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा’ मा झै गाउँको अभाव, गरिबी, शोषण, अन्यायको जीवन भोगेको ‘ठूले’ पात्र विदेशी सेनामा भर्ती भएर श्रीलङ््कामा पुगेको छ । गाउँमा सेते, ठूली, आमाहरु सामन्त खेमवीर उसको भरौटे रमाकान्तबाट पीडित देखिन्छ । यसको आफ््नोपन भनेको सेते र ठूली पहिले नै वर्गसचेत युवायुवतीको रूपमा चित्रित छन्् । उनीहरु सामन्तका विरुद्ध प्रत्यक्ष सङ््घर्ष गर्दछन्् । पहिले पहेँलो कपडा लाउने रमाकान्त बहुदल आएपछि निलो कपडा लगाएर निस्कन्छ । उसलाई उसकै प्रभु खेमवीरले अवसरबादी भनेर घाँटी कसेर मार्छ र यसको आरोप सेते र ठूलीमाथि लगाउँछ । सेते जेल पनि पर्छ । पछि ठूले पनि विदेशबाट आउँछ र सबै मिलेर सामन्त विरुद्ध जुलुश गर्छन्् । चेतना प्रवाहको दृष्टिले ‘ठूली’ प्रगतिबाद्य उन्मुख नाटक हो । यसमा कौतुहलता उत्पनन गर्ने सामथ्र्य पनि भरिएको छ । संबाद्य छरितो खालका छन्् । कथानक भने विकीर्ण छ, कसिएको छैन ।
४.९ बुहारी (२०५३)
यो प्रशिद्ध गायक एवं सङ््गीतकर्मी शरद पौडेलको नाटक कृति हो । नारी समस्या र जागरणलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । ‘बुहारी’ सासू र जँड््याहा श्रीमानबाट पीडित बनेर माइत पुग्छे, त्यहाँ पनि उपेक्षित हुन्छे । ब्लुजहरु गाउँछे । वर्गसचेत मास्टर्नीसँग भेटेपछि ऊ पनि नारी हक–हितका लागि घँसेनी, पधेर्नीसँग मिलेर सङ््घर्ष गर्ने उद््घोष गर्छे । लेखक शरदको भाषा मिठो छ, लैङ््गिक चेतना उठाउने प्रयत्न गरिएको छ । सामाजिक यथार्थबाट माथि उठेको छ । वर्गीय चेतना भर्न खोजिएको छ ।
४.१० पूजा (२०५६)
‘पूजा’ जीवन शर्माको दोस्रो नाट््य रचना हो । सामन्ती फटाहा गुण्डाहरुको अत्याचार विरुद्ध उठेका जनकलाकारमाथि भएको सरकार र उनीहरुको संयुक्त दमन यसमा देखाइएको छ । सांस्कृतिक कार्यक्रममै डबल सिंहको हत्या भएको छ । पूजालाई पक्राउ गरिएको र रक्तिमको सदस्य भएकाले कुटपिट गरिएको र जुलुशले थानाबाट फिर्ता लगेको, गब्बरे गुण्डाले जनतालाई दुःख दिउको, च्याँसे समेत भएर पूजाकी आमाको घाँटी कसेर हत्या गरिएको छ । पुलिस प्रशासनले गब्बरेहरुकै साथ दिएको देखाइएको छ । यसमा पनि पूजाहरुको रक्तिमको आन्दोलन, गब्बरेहरुको अत्याचार, शेरसिंहको दिल्लीगमन, जुलुश, हँसिया–हथौँडाको झण्डा फहराएको आदि धेरै कथाहरु जोडिएको छ । कथानक चुस्त छैन । ‘ठूली’ मा जस्तो कौतुहल पैदा हुँदैन । संबाद्य छरिता छन्् । चेतना प्रवाहका दृष्टिले भने यस अघिका सबै प्रगतिबादी अपेराभन्दा श्रेष्ठ छ तर कलाका दृष्टिले भने कमजोर छ ।
४.११ अँध्यारोमा छटपटाएकाहरु (२०५६)
यो अपेरा आहुति र हिसन समालले रचना गरेर मञ्चतन गरिएको उल्लेख पाइन्छ ।
४.१२ बुद्ध र चण्डाल युवती (२०५८)
मोदनाथ प्रश्रितद्वारा रचिएको, ऐतिहासिक विषयवस्तु भएको नाटिका हो– बुद्ध र चण्डाल युवती । बुद्धको पालामा पनि छुवाछूत प्रथा थियो तर बुद्ध यसलाई मान्नु हुन्थेन भन्ने थेम भएको यस नाटकमा गौतम बुद्ध, चण्डाल युवती, धनाढ््य साहु, पधेर्नी, केही बौद्ध भिक्षु, भरिया र मान्छे पात्रहरु छन्् । चण्डाल युवती इँनारमा पानी भर्न गएको देखेर अरू सवर्णका महिलाहरु तर्कन्छन्् । धनाढ््य साहु युवतीलाई देखेर साइत नपरेको भनेर फर्कन खोज्छ । त्यही बाटो बुद्ध आउँछन्् र युवतीसँग पानी मागेर खान्छन्् । छुवाछूत भन्ने हुँदैन, मान्छे अछूतो हुँदैन भन्छन्् । यो देखेर साहु माफी माग्छ । सबै मिलेर मानवताको स्वर उचाल्ने वाचा गर्छन्् । बुद्धकालमा यो स्तरको छुवाछूत र शकुन–अपशकुन थियो कि थिएन ? छलफलको विषय हो र बाँकी प्रश्रितले सङ््क्षिप्तमा त्यत्रो ऐतिहासिक प्रमाणलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गरेर अरूले नगरेको काम गरेका छन्् ।
४.१३. गुमा (२०६०)
‘गुमा’ शरद पौडेलको दोस्रो अपेरा हो । दलित वर्गभित्रकै छुवाछूत प्रथालाई अपेराको विषयवस्तु बनाइउको छ । डिमाइ साइजमा ३१ पृष्ठ र आठ वटा दृष्य भएको यस अपेराका पात्रहरुमा सन्ते कामी, गुमा दमिनी, पण्डित, सन्तेको बाबु, गुमाको बाबु, गाउँले आदि पात्रहरु रहेका छन्् । ग्रामीण परिवेश । सन्ते र गुमाको प्रणय । गुमाले पेट बोकेपछि सन्ते आफू गुमाभन्दा ठुलो जातको भएकाले धोका दिन्छ । यसका बाबुआमाले उसलाई मधेश भगाउँछन्् । गुमाका बाबुलाई अपमान गर्छन्् । प्रसुतिको समय भएपछि गाउँले मिलेर सन्तेकहाँ जान्छन्् । घरमा ताला लागेको हुन्छ । गुमालाई त्यही कटेरामा सुत्केरी हुन छोड््छन्् । मुखिनी महिलाले दूध खुवाउँछिन्् । गुमाले भारी बोकेर बच्चालाई पाल्छे । बच्चा हिँड््ने भएपछि एक दिन सन्तेका बाबुआमा आएर गुमालाई कटेराबाट निकाल्न खोज्छन्् । गाउँले जम्मा भएर यस्तो अमान्य र कुरीति फ््याँक्नु पर्छ भन्छन््, मुट््ठी कसेर हात उठाउँछन्् र बच्चाले पनि मुट््ठी कस्छ । शरदको विषय ठिकै छ । दलितभित्रैको छुवाछूतलाई बाहिर ल्याएको छ । गुमा सङ््घर्षशील छे । बच्चाले मुट््ठी कसेको निकै रोचक छ । गीतमा शब्दहरु मिठाा छन्् । भाषिक मधुरता र अभिव्यक्ति सिप शरदको उच्च किसिमको देखिन्छ ।
४.१४ आवाज (२०६०)
शरद पौडेलको यो तेस्रो अपेरा हो । जनयुद्धरत दुवै पक्षको आतङ््क जनतामा असह््य भउको र जनता ब्युँझिनु पर्ने विषयवस्तु रहेको छ । ए फोर साइजमा ७ पृष्ठको नाटकमा दृष्य र अङ््कहरु छैनन््, संवा मात्र छ । कथानक झिनो छ । बिना कारण भाइलाई अघिल्लो राती मारेको, बिहान परदेशबाट ‘छोरो’ पात्र आएको ह््न्छ । ‘आमा’ सँग सबै कुरा सोध्छ । गाउँका मानिस जम्मा भएर गाउँ आतङ््कित भएको, गाउँभरि विधवैविधवा भएको बताउँछ र अब अन्याय नसहने, दुवै पक्षले बन्दुकको भाषा बन्द गर्नु पर्छ भन्छन्् । यो नाटिका हतारमा लेखिएको छ । विषयवस्तु निवर्गीय बनेको छ । युद्धरत पार्टी र जनता छुट्टाछुट्टै वर्गका होइनन्् । यसको भाषा पनि ‘गुमा’ को स्तरको छैन्् ।
४.१५ देशभक्त सिपाही (२०६०)
मुकुन्द न्यौपानेको यो चौथो नाटक हो । जनयुद्धले गाउँमा फैलाएको त्रासदीलाई विषयवस्तु बनाएको छ । यसमा आमा, छोरा (सञ्जय), विधवा शोभा, रोशन, जनसमूह, सुमन, शुक्र, टङ््क आदि पात्रहरु रहेका छन्् । सञ्जय जङ््गलबाट आमा भेट््न गाउँ आएको माओबादी सेना कमान्डर हो । उसलाई गाउँलेले धेरै प्रश्न गर्छन्् । रोशनले सम्झाउँछ । विधवाहरु कराउँछन्् । गाउँको स्थिति लथालिङ््ग भएको हुन्छ । ऊ जङ््गल गएर साथीहरुलाई सम्झाउँछ र नेपाली सेनासँग शान्ति सम्झौता गर्छ । देशभक्त सिपाही बन्ने दुवैले वाचा गर्छन्् । माओबादीको नेपाली सेनासँगको शान्ति सम्झौता निवर्गीय देखिन्छ । दुवैथरि सेना मिलेर देशको निम्ति लड््ने कुरो एउटा आदर्शबादी सोच देखिन्छ । सो संशोधनबादी चिन्तनको राम्रो उदाहरण हो । नाटकको भाषामा राम्रो परिष्कार भएको छ ।
४.१६ तिलमा–लेङ््गम (२०६३)
बूँद रानाद्वारा लेखिएको अपेराको पाठपुस्तिका हो यो । यसमा केही ऐतिहासिक र केही वर्तमानका कुरा जोडिएको छ र पुरानो राजतन्त्र ढलेर जनतामा उत्साह फैलिएको प्रसङ््गलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । डिमाइ साइजको २८ पृष्ठ र आठ वटा दृष्यहरु भएको यस तिलमा–लेङ््गम, साइला, वैद्य, गाइने, घाइते, दरबारका सिपाही, जुलुश, संयोजक, बहुलाहा आदि पात्रहरु छन्् । साहिँलाले तिलमाको घरमा बाख्राको पाठो लिएर आउँछ र त्यससित एक घार मह साटेर लैजान्छ । यो पुरानो जमानाको कुरा जस्तो गरेर कथा भनिएको छ र कटुवालले चौतारामा आएर देशमा हमला हुने भो, कमराकमारीलाई छाउनी पठाउनू भन्ने उर्दी गर्छ । यो पुरानो समयको कुरो जस्तो लाग्छ । तर त्यस युगको कुरालाई ‘राजतन्त्र मुर्दाबाद्य’ भन्ने जुलुश र ‘दरबारको राहु ढल्यो’ भनेर खुशी हुने जनताको आजको प्रसङ््ग जोडिएको छ । जुलुश सभामा परिणत भएपछि ‘म राजा हुँ’ भन्ने पागल पनि सभामा पुग्छ । त्यसलाई देखेर अघिल्लो दिन घरमा आउने घाइते भनेर तिलमा र लेङ््गले चिन्छन्् ।
४.१७ युग बोल्छ (२०६३)
वरिष्ठ वामपन्थी नेता मोहन विक्रम सिंहद्वारा लेखिएको ‘दुई एकाङ््की’ नामक पुस्तिकामा प्रकाशित ‘युग बोल्छ’ लाई अपेराको रूपमा पनि ग्रहण गरिएको छ । यसमा हर्के र उजेली दुई पात्र छन्् । आख्यान नभए पनि संबाद्य छ र राष्ट्रिय विषयहरु छन्् । संबाद्य लयात्मक छ । अन्तिममा लेफ््ट–राइट गीत पनि छ ।
४.१८ रक्तबीजकी आमा (२०६७)
भूषण भोमि श्रेष्ठको माओबादी जनयुछलाई विषयवस्तु बनाएर लेखिएको अपेरा हो यो ।
४.१९ नेपाल गाथा (२०७१)
नेपाली अपेराहरुमा सबैभन्दा पछि लेखिएको वरिष्ठ वाम नेता प्रदीप ज्ञवालीको अपेराले नेपाल आमाको गाथा गायन गरेको छ ।
५. उपसंहार
यहाँ १९ वटा अपेराका पाठपुस्तिकाहरुको जुन अध्ययन गरिएको छ, यो आधा काम मात्र भएको छ । पाठपुस्तिका अपेराको एउटा अङ््ग हो । त्यसबाट अभिनय कला थाहा पाइन्न; सङ््गीतको सुरताल थाहा पाइन्न, मञ्चको भव्यताबारे प नि र गायनको कौशलबारे पनि थाहा पाइन्न ।
चिनियाँ अपेरा परम्परामा अपेराको कथानक ऐतिहासिक उपन्यासहरुबाट पनि लिने गरिउको उल्लेख पाइन्छ । त्यसमा पद्य पाठ नै हुनु पर्छ भन्ने हुँदैन । नेपाली अपेराका पाठपुस्तिकामा लोकछन्दमा रचिएका गीतहरु छन्् । प्राय सबै रचनाकारले कथानक गीत वा पद्यमा लेखेका छन्् । लोकछन्द अपेरामा अनिवार्य हुनु पर्छ भने जस्तो गरेर सबैले त्यसलाई रोजेका छन्् । गीत–सङ््गीतबारे थाहा नभएकाले पनि अपेरा लेखेका छन्् । गाउन नजान्नेले पनि अपेराको गीत मञ्चमा गाएको अभिनय गरेको पनि देखिएको हो ।
यी कुराहरुले अपेरा सम्बन्धी बुझाइमै समस्या छ कि जस्तो लाग्छ । यसका रचयिताहरुले अपेरालाई ‘गीतिनाटक’ भन्ने गरेका छन्् र गीतलाई महŒव दिएका छन्् । प्रायः गीत लेख्नेहरुले नै अपेराको पुस्तक लेखेका छन््  । गीत रेकर्ड जरे जस्तो अपेरा रेकर्ड गरेर रङ््गमञ्चमा लगेर प्ले गरेका छन्् र अभिनय गर्ने कलाकारहरुले रकेर्ड अनुसार मुख चलाउने र अभिनय गर्ने गर्दछन्् । यो नेपाली काइदा त भयो तर अपेरा सम्बन्धी विश्वका धारणा अनुसार भने यो अपेरा नै भएन । अपेरामा त सङ््गीतले अपेरा निर्देशित गर्छ । बाद्यवृन्द पितृबाट यसका सञ्चालकको निर्देशनमा बाद्यवृन्दले निर्दिष्ट सङ््गीत उत्पादन गर्दछ र अपेरालाई निर्देशित गर्दछ । अभिनय र गायन गर्ने अलग अलग कलाकार नभई तालिमप्राप्त कलाकारहरुले दुई वटै कार्य एकसाथ गर्छन्् । यो ज्यादै कठिन कार्य हो । यो लर्तरो कलाकारबाट सम्पन्न हुन सक्दैन ।
तर हामीकहाँ बाद्यवृन्द पनि हुँदैन । सङ््गीतकार बाद्यवृन्द–पिटमा पनि हुँदैनन््, उनी जीवन्त रूपमा मञ्चमा पनि हुँदैनन्् । गायकहरु पनि मञ्चमा हुँदैनन्् । सङ््गीतकार र गायकहरु मिलेर अपेरा गीत रेकर्ड गर्छन्् र त्यही बजाउँछन्् । अभिनय गर्ने कलाकारले सिनेमामा जस्तै अभिनय गर्छन्् ।
नेपाली अपेराहरुको जुन हालत छ, प्रगतिवादी अपेराहरुको पनि त्यही हालत हो । राज्यसँग अपेराका लागि साधनश्रोत भएर पनि सरकार पक्षधर कलाकार, लेखकहरुले अपेरालाई वास्तविक अपेरा बनाउन सकेका थिएनन्् भने लुकेर सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्नु पर्ने प्रगतिवादी कलाकारहरुले कहाँ आर्केस्ट्रा प्रयोग गर्न पाउनु, कहाँ अपेरा थिएटर पाउनु ? कहाँ उच्च तहका कलाकार पाउनु ? कहाँ जनकलाकारलाई तालिम दिएर श्रेष्ठ कलाकार तुल्याउनु । यो सम्भव थिएन । जे जे हिजो जनकलाकारहरुले गरे, त्यो एक हिसाबले ठिकै गरेका थिए । तर आज हिजोको झोले तालले मात्र हुँदैन । अब जनकलाकारहरु अनुकूल परिस्थितिमा छन्् । राज्यले जनकलाकारहरुलाई अपेक्षित साधनश्रोत जुटाउन सक्छ । प्रगतिवादी अपेरा थियटरहरु निर्माण गर्न, व्यवस्थित र आधुनिक आर्केस्ट्राको निर्माण गर्न ढिलो भइसकेको छ । यसका साथै हिजो मञ्चित अपेराहरु आज नेटमा पाइन्न । तिनको रेकर्ड पनि छ कि छेन ? त्यो पनि पत्तो छैन । कम्तीमा ती अपेराहरुको संरक्षण गरियोस्् । अपेरा पाठपुस्तिकाहरको पुनर्प्रकाश होस्् भन्ने अपेक्षा गरिन्छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. उपाध्याय, प्रा. केशव प्रसाद, रिमाल, व्यक्ति र कृति, दो.सं., ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०४० ।
२. …… नेपाली नाटक र नाटककार, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०६७ ।
३. उपाध्याय, प्रा. जगत ‘प्रेक्षित’ र अन्य, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका गौरवमय साठी वर्ष, काठमाडौँ ।
४. जैन, डा. दर्शन कुमार, स्वात्रन्त्र््योतर हिन्दी नाटक ः आधुनिकता के सन्दर्भ में, चण्डीगढ ः लिपि प्रकाशन, वि.सं. २०३८÷सन्् १९८१ ।
५. ढकाल, घनश्याम र अरू (सम्पा.), माक्र्सवादी साहित्य र जनयुद्धको सौन्दर्य, काठमाडौँ ः अखिल नेपाल लेखक सङ््घ, केन्द्रीय समिति, २०६७ ।
६. माओत्सेतुङ, “येनान की कला–साहित्य गोष्ठी में भाषण”, माओत्सतुङ की संकलित रचनाएं, ग्रन्थ–३, पेकिङ, सन्् १९७५ ।
७. बराल, कृष्णहरि, गीत ः सिद्धान्त र इतिहास, काठमाडौँ ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार, २०६० ।
८. भण्डारी, टीका प्रसाद, पञ्चायती व्यवस्थाको अवसानमा प्रगतिशील गीतले खेलेको भूमिका, त्रि.वि. मा प्रस्तुत शोधपत्र, (राजनीति शास्त्र विभाग, एम.ए. को दोस्रो वर्षको दशौँ पत्रको प्रयोजनको लागि), २०५९ ।
९. भट्टराई, रमेश प्रसाद, “नेपाली प्रगतिवादी नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १२, वर्ष ७, फागुन २०५९), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ७–४१ ।
१०. मुकारुङ, बुलु, नेपाली सङ््गीतको अभिलेख, काठमाडौँ ः पाल्पा बुक्स, २०७१ ।
११. दर्नाल, रामशरण, नेपाली बाजा, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०६१ ।
१२. लामिछाने, कपिल, “प्रगतिवादी नेपाली नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १३, वर्ष ७, फागुन २०५१), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ४३–७७ ।
१३. सङ््गीत सौरभ, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०५८ ।
१४. शर्मा, डा. तारानाथ, नेपाली साहित्यको इतिहास, चौथो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्षर प्रकाशन, २०५६ ।
१५. शर्मा, मोहनराज, समकालीन आलोचना सिद्धान्त र प्रयोग, दोस्रो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्सफोर्ड इन्टरनेसनल पब्लिकेसन, २०६३ ।
१६. शर्मा, डा. विन्दु, नेपाली गीतिनाटक स्वरूप र प्रवृत्ति, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०७३ ।
१७. सुब्बा, डा. विजय, समाज परिवर्तनमा संस्कृतिकर्मी, काठमाडौँ ः नेपाल सङ््गीत तथा नाट््य प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०७४ ।
० दचष्तबलष्अब।अयmरबचतरयउभचब(mगकष्अ
०० भल।m।धष्पष्उभमष्।यचनरधष्पष्रअजष्लभकभ
(गण्डकी साहित्य सङ््गमको आवधिक प्रकाशन “गण्डकी सङ््गम” वर्ष २४, पूर्णाङ््क १६, २०७६)
चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवाद
सन्दर्भ २०२ औँ माक्र्स जयन्ती
– शशिधर भण्डारी
विश्वको राजनीतिक आन्दोलनको इतिहासमा आज माक्र्सवादले डरलाग्दो धक्का र हाँकको सामना गर्नु परिरहेको छ । तर चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवादजत्तिको अजर र अमर सिद्धान्त माक्र्सपछिको कालखण्डमा पैदा हुन सकेको छैन । कतिपय चिन्तकहरुले सिग्मन्ड फ्रायड, अल्बर्ट आइन्सटाइन, ओसो रजनिस, मोहनदास कर्मचन्द गान्धी लगायतलाई माक्र्सको हाराहारीको चिन्तकका रूपमा परिभाषा गर्दछन्् । निश्चय नै सिग्मन्ड फ्रायडको यौन मनोविश्लेषण र ओसो रजनिसको यौन र मानव जीवनधारा सम्बन्धी प्रकट भएका विचारहरुले मनोविज्ञानको क्षेत्रमा अपूर्व योगदान दिएका छन्् । विज्ञानको क्षेत्रमा अल्बर्ट आइन्सटाइनले पु¥याएको विशिष्ट योगदानबाट आधुनिक विश्व चकित छ । गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलन र उनको स्वप्नशीलताको अनादर गर्न मिल्दैन । प्रयोगवादलाई प्राथमिकतामा राखेर धारणा बनाउने गान्धी अङ््ग्रेजी साम्राज्यवादलाई अहिंसात्मक आन्दोलन मार्फत्् थकाउने भारतीय चिन्तक थिए ।
यी सबै योगदानका आ–आफ््ना पाटा रहनुका अलवा फ्रायड, ओसो, आइन्सटाइन, गान्धी आदि महापुरुषहरुले माक्र्सको उचाइलाई चुम्न सकेनन्् कि भन्ने देखिन्छ । मूलतः दर्शन, इतिहास, राजनीति र अर्थशास्त्रमा विशिष्ट योगदान पु¥याएका कार्ल माक्र्स र उनको विचारमाथि आज व्यापक हमला भइरहेको छ । भूमण्डलीय पुँजीवादले माक्र्सको असफल दर्शन, असफल इतिहास, असफल राजनीति र असफल अर्थशास्त्र भनेर चिच्याइरहेको छ । निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका गल्पासाहरु फ््याँकेर टिकेको पुँजीवाद सजिलै बाँच्न सकिरहेको छैन । यो परिदृष्यले सुखी र समृद्ध जीवनका लागि माक्र्सवादी सिद्धान्तलाई वा विचारलाई भौतिक तागत प्रदान गरेर आन्दोलनलाई ठिक दिशामा अगाडि बढाउने हो भने माक्र्सको परिकल्पना समाजवाद र पछि साम्यवाद सुखी र समृद्ध मानव जीवनका लागि विकल्पविहीन गन्तव्य बन्न सक्छ ।
कार्ल माक्र्सको जन्म मे ५, १८१८ मा जर्मनीको ट्रियर शहरमा एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो । कार्ल माक्र्सले आफ््ना पिताको सल्लाह बमोजिम कानुनको विषय लिएर पढे । तर उनको रुचि दर्शन, इतिहास, अर्थशास्त्र र राजनीतिमा डोरिँदै गयो, जसको परिणाम माक्र्सले दर्शनको क्षेत्रमा अध्यात्मवाद र परम्परावादका स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको परिभाषा गरे । उनको परिभाषाले दर्शनका क्षेत्रमा प्रतिध्रुवीय परिभाषाको मौलो खडा ग¥यो । इतिहासलाई उनले ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणका रूपमा विश्लेषण गरे । अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तको नै आविष्कार गरे । उनले अतिरिक्त शोषणको कडा निन्दा गर्दै मजदुर मुक्तिको शङ््खघोष गरे । राजनीतिमा वैज्ञानिक समाजवादको अवधारणा प्रस्तुत गरे ।
यी कामहरु गर्न उनलाई फ्रेडरिक एङ््गेल्स जस्तो आफूसित समान विचार भएको बौद्धिक व्यक्तिको साथ–सहयोग प्राप्त भयो । एङ््गेल्स आर्थिक रूपमा सम्पन्न परिवारमा नोभेम्बर २८, १८२० मा जन्मेका र उमेरका हिसाबले पनि माक्र्सका समकालीन मित्र थिए । आफ््ना साधनामा लागिरहँदा कार्ल माक्र्सलाई कठिन आर्थिक सङ््कट र कतिपय अवस्थामा साहुहरुबाट बेइज्जती र अपमानको सामना गर्नु परिरहेको थिायो । त्यस्तो अवस्थामा एङ््गेल्सले प्रदान गरेको आर्थिक नैतिक सहयोगले माक्र्सको लक्ष्यपूर्ण जीवनधारालाई सकारात्मक सङ््क्रमणको दिशामा अगाडि बढाउन काफी मद्दत पु¥यो ।
माक्र्सकी पत्नी जेनी भोन बेस्टफालेन एउटा समृद्ध परिवारकी सुन्दर सुशील नारी थिइन्् । त्यस्तो सुविधासम्पन्न परिवारमा जन्मेर पनि कठिनाइँपूर्ण जीवनको बाटो रोजेर कार्ल माक्र्सलाई पुरा जीवनभर सहयोग पु¥याइन्् । माक्र्स र जेनी—यी दुई महान्् हृदयहरुको मिलनको सहयोगले पनि माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तको जन्म हुनमा ठुलो सहयोग पुगेको देखिन्छ ।
इतिहासमा त्यतिबेला श्रमिकहरुमाथि अत्यन्त क्रूर र अमानवीय शोषण हुन्थ्यो । युरोपमा एउटा मजदुरहरुको मुक्ति चाहने कम्युनिस्ट लिग भन्ने संस्था जन्मेको थियो । सो संथाले १८४७ मा माक्र्स र एङ््गेल्सलाई एउटा घोषणा पत्र तयार पार्ने जिम्मा दियो । माक्र्स र एङ््गेल्सले १८४८ मा ‘कम्युनिस्ट घोषणा पत्र’ भन्ने दस्तावेज तयार पारे, जसमा “संसारका मजदुर एक हौँ” भनेर लेखिएको थियो । यो नै घोषणा पत्रको यो मूल नारा थियो । यो नाराले विश्का पुँजीपतिहरुलाई थर्कायो । कम्युनिस्ट घोषणा पत्रको जगबाट उठेको युरोपको मजदुर आन्दोलनले व्यापक रूप लियो ।
१८६४ मा मजदुरहरुको प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय गठन भयो । सो अन्तर्राष्ट्रियका नेता माक्र्स, एङ््गेल्स, ब्लाङ््की, लासाल आदि थिए । पछि बाकुनिन पनि त्यसमा सामेल भएका थिए । लासालले दक्षिणपन्थी र ब्लाङ््की, बाकुनिनहरुले अराजकवादी विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्दथे । मध्यमार्गमा माक्र्सवादीहरु थिए । राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय ठोस भौतिक परिस्थितिको तयारी बिना ब्लाङ््कीवादीहरुको नेतृत्वमा १८७१ मा पेरिसका मजदुरहरुले विद्रोह गरे । सुरुमा माक्र्स–एङ््गेल्सले यो विद्रोहसँग विमति राखे । विद्रोहको सूत्रपात भएर सङ््घर्ष अगाडि बढिसकेपछि माक्र्स÷एङ््गेल्सले पेरिस विद्रोहलाई सफल पार्न भगिरथ प्रयत्न गरे । मजदुरहरुले पेरिस शहर कब्जा गरे, जसलाई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा पेरिस कम्युन पनि भनिन्छ । त्यो विश्वमा मजदुरहरुले आफ््नो जीवन–मरणको सङ््घर्षबाट प्राप्त गरेको पहिलो मजदुर सत्ता थियो तर राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रियावादीहरुको गठबन्धनले पेरिसमा बाउन्ने थियरको नेतृत्वमा सैनिक विद्रोह गरायो र ३६,००० मजदुरहरुलाई फ्रान्सको बेल्भिल पाखोमा लगेर गोेली ठोकेर मारियो । यो पुँजीपति वर्गले घटाएको निर्मम र क्रूर घटनाले युरोपको मजदुर आन्दोलनलाई ठुलो क्षतिको सामना गर्नु प¥यो ।
१९७६ मा प्रथम कम्युनिस्ट अन्तराष्ट्रिय नै विघटन भयो । १८८३ मा माक्र्सको निधन भयो । फेरि १८८६ मा अमेरिकाको सिकागोमा ठुलो मजदुर आन्दोलनको उठान भयो । सो आन्दोलनमाथि पुँजीपतिहरुले निर्मम दमन गरे । मजदुर नेताहरुलाई फाँसीको सजाय दिए तर सङ््घर्ष थामिएन । अमेरिकी पुँजीपति वर्ग श्रमिक मजदुरहरुलाई आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरञ्जनको अधिकार दिन विवश भयो । मे १ को मजदुर दिवश यही ऐतिहासिकतासित जोडिएको छ ।
माक्र्सवादको प्रभाव युरोप, अमेरिकामा मात्र सीमित भएन, रुसमा १९०५ मा मजदुरहरुले क्रान्ति गरे । तर त्यो क्रान्ति असफल भयो । १९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा रुसमा माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तका आधारमा समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न भयो । माक्र्सवाद–लेनिनवादले विश्वव्यापी रूप लियो । १९४९ मा माओको नेतृत्वमा चीनमा कम्युनिस्ट क्रान्ति भयो । त्यसपछि कोरिया प्रायद्वीप, भियतनाम, अनि क्युबा लगायत दक्षिण अमेरिकी देशमा तथा इन्डोनेसिया, भारत, चिली, फिलिपिन्स लगायतका मुलुकमा कम्युनिस्ट आन्दोलनका ज्वारभाटाहरु उठे ।
सन्् चालिसको दशकमा युगोस्लाभियामा मार्सल टिटोको नेतृत्वमा आधुनिक संशोधनवादको उदय भएको थियो । बर्नस्टिनको नयाँ संस्करणका रूपमा अगाडि आएको आधुनिक संशोधनवाद १९५६ को रुसको पार्टीको बिसौँ पार्टी महाधिवेशन पश्चात झ््याङ््गिने मौका पायो । त्यसपछि दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गर्ने काम गरे । त्यसो त प्रथम विश्वयुद्ध (१९१४–१८) को पूर्वसन्ध्यामा जर्मन सामाजिक जनवादी पार्टीका नेता कार्ल काउस्कीले प्रतिक्रियावादी सरकारको युद्ध बजेटको समर्थन गरे । माक्र्स–एङ््गेल्सले स्थापना गरेको पार्टीलाई उनले प्रतिक्रियावादी व्यवस्थामा सरकारीकरण गरे । द्वितीय अन्तर्राष्ट्रियका नेतृत्वदायी भूमिकामा रहेका प्रौढ नेताबाट भएको यो गद्दारी आजको कम्युनिस्ट आन्दोलनका लागि पनि ठुलो पाठ हो । यसरी उनले सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रवाद विरुद्ध तलवार उठाएर माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गरे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासलाई हेर्दा कम्युनिस्ट आन्दोलन साम्राज्यवाद पुँजीवादको आक्रमणले भन्दा कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पसेका पुँजीवादका एजेन्टहरुका कारणले बढी भ्रष्ट भएको देखिन्छ ।
आधुनिक पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई आज पनि कम्युनिस्टहरुको वैज्ञानिक समाजवादी सिद्धान्तको फोबियाले खेदिरहेको छ । विश्व पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई टिकाउन वा बचाउन तिनीहरुले निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका सिद्धान्त अनुरूप विश्वमा प्रतिक्रियावादी जनविरोधी सामाजिक आर्थिक नीति अगाडि बढाइरहेका छन्् । यसमा कर्पोरेट पुँजीवादले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक नीति तर्जुमा गराइरहेको छ, जस अन्तर्गत कर्पाेरेट घरानाहरुले मन्त्रीमण्डललाई खेलाइरहन्छन्् । नेपाल जस्ता मुलुकमा नोकरशाही तथा दलाल पुँजीवादले यो प्रतिक्रियावादी गणतान्त्रिक संसदीय सरकारको मन्त्रिमण्डललाई कमिसन, घुस र अकूत चन्दा दिएर खेलाइरहन्छ, अनि आफ््नो हितमा उपयोग गरिरहन्छ । विश्व साम्राज्यवाद र देशीय प्रतिक्रियावादको यो नीतिलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनका दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले साम्राज्यवाद तथा नोकरशाही दलाल पुँजीवादको नाफाको अंश खाएर वर्ग समन्वययवादी सिद्धान्तका आधारमा सहयोग गरिरहेका हुन्छन्् । नेपाल यस्तै चक्करमा फसेको छ । कुरा माक्र्सवाद–लेनिनवादको गर्ने तर काम पुँजीवादको जस्तै गर्ने चरित्र नै दक्षिणपन्थी संशोधनवादी चरित्र हो, जुन माक्र्सको चिन्तनको ठिक विपरीत चरित्रगत चिन्तन हो । त्यसकारण आज विश्व र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रको सबैभन्दा प्रधान समस्या भनेको दक्षिणपन्थी संशोधनवादी समस्या हो । यो समस्यालाई परास्त गरेर भ्रम निवारण नगर्दासम्म कम्युनिस्ट आन्दोलनले नै ठिक दिशा लिन सक्दैन ।
माक्र्स–एङ््गेल्सले संसदीय प्रणालीलाई पुँजीवादी दलहरुले पालो गरेर जनता ठग्ने प्रणाली बताएका छन्् । लेनिनले संसदलाई बुर्जुवाहरुको गफ गर्ने थलो बताएका छन्् । माओत्सेतुङले खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने पसलका रूपमा परिभाषा गरेका छन्् । त्यसकारण विश्व र दुनियाँभरिका सच्चा माक्र्सवादी–लेनिनवादीहरुका लागि सैद्धान्तिक रूपमा यो व्यवस्थासितको अन्तरसम्बन्ध होइन, अन्तरविरोध नै प्रधान विषय हो । यो माक्र्सवाद–लेनिनवादको आधरभूत दृष्टिकोण हो । आधुनिक संशोधनवादीहरुले यही प्रतिक्रियावादी व्यवस्थालाई वुर्जुवाहरुले जस्तै निर्विकल्प सत्यका रूपमा व्याख्या गरेर राजनीतिक क्रान्तिको समापनको घोषणा गरेका छन्् । तिनीहरुले अब आर्थिक क्रान्तिको आवश्यकतामा मात्र जोड लगाएका छैनन््, यही व्यवस्थाबाट नै समाजवादमा सहजै सङ््क्रमण गर्न सकिने फरमान गरेका छन्् । तर नीति तथा कार्यक्रम ल्याउन बेलामा ल्याटिन अमेरिकाका केही मुलुकहरुले ल्याएको जस्तो सामान्य वामपन्थी कार्यक्रम पनि ल्याउन नसकिरहेको अवस्था छ । त्यसैले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) कै केही इमान्दार साथीहरुले ‘अब हामी कम्युनिस्ट मात्र होइन, वामपन्थी पनि रहेनौँ’ भनेर चिन्ता प्रकट गर्नु भएको छ । यो चिन्ताले आजको परिवेशमा निकै ठुलो वैचारिक महङ्खव राखेको छ ।
माक्र्सको मात्र होइन, लेनिनको समयको र आजको युगको चरित्रको समग्र पक्ष बदलिएको छ । माक्र्सवाद–लेनिनवाद एउटा गतिशील दर्शन हो । यसलाई समय सापेक्ष विकास गर्न सकिन्छ । यो कर्मकाण्ड जस्तो जड र रुढ मान्यता बोकेको दर्शन होइन । तर विश्वका पुँजीवादीहरुले माक्र्सवादी सिद्धान्तको जगमा उठेको समाजवादी आन्दोलनलाई परास्त गर्न नयाँ नयाँ वैचारिक सैद्धान्तिक प्रविधिहरुको प्रयोग गरिरहेका छन्् । उनीहरुले समाजवादी मनोविज्ञानमाथि समेत आक्रमण गरिरहेका छन्् । यस्तो अवस्थामा कम्युनिस्टहरुले समयको परिवर्तन, परिस्थिति र माक्र्सवादको विकासका नाममा पुरानै प्रतिक्रियावादी जनविरोधी व्यवस्थासित अन्तरविरोध होइन, अन्तरसम्बन्धलाई प्रधान बनाएर राजनीति गर्नु भनेको माक्र्सवादी चिन्तनमा भ्रष्टीकरण गरेर जनता ठग्ने काम मात्र हो । पुँजीवादले शोषणका नयाँ नयाँ जनता छक्याउने प्रविधि अगाडि ल्याइरहेको अवस्थामा सच्चा कम्युनिस्टहरुले परिवर्तित परिस्थिति अनुरूप क्रान्तिका नयाँ उपाय विचार र प्रविधिको खोजी गर्न जरुरी छ । यसरी मात्रै कम्युनिस्ट आन्दोलनको ठिक बाटो तय हुनेछ । त्यसका लागि वामपन्थी आन्दोलनको शिविरमा व्यापक छलफल बहस र अन्तरक्रियाको आवश्यक छ । आफ््ना विचारमा मात्रै मेरा गोरुका बाह्रै टक्का भने जस्तो रुढ विचारको जगमा विचार सम्प्रेषण गरेर परिणाममुखी गन्तव्यमा पुग्न सकिदैन । ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषणका आधारमा माक्र्सवाद–लेनिनवादको विकास गरेर नैे पक्षमा परिणामुखी कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ । यसरी आएको कार्यक्रमले मात्र कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई रणनीतिक गन्तव्यको दिशामा अगाडि बढाउन मद्दत गर्नेछ ।
“चम्किने धातु जति सुन हुँदैनन््”
– प्रकाश थापा मगर
भनिन्छ– चम्किने जति सबै धातुहरु सुन हुँदैनन्् । तर जसलाई सुनको बारेमा पर्याप्त जानकारी हुँदैन र सुन पहेँलो हुन्छ मात्र भन्ने थाहा हुन्छ, उनीहरु पित्तलबाट पनि झुक्किन सक्छन्् । आवरणमा पित्तल पनि सुन जस्तै हुन्छ । कतिपय अवस्थामा सुन जस्तै चम्किन पनि सक्छ । फेरि पनि सत्य यही हो– सबै चम्किने धातुहरु पहेँलै भए पनि सुन हुँदैनन्् ।
यतिखेर देशमा वामपन्थीहरुको सरकार छ अथवा सरकारमा नेतृत्व वामपन्थीको छ । उसले आफूलाई वामपन्थीहरुको वा कम्युनिस्टको सरकार भनी दावी गरिरहेको छ । नवगठित नेकपामा पूर्व माओवादीहरु समेत सामेल भएपछि त्यो पार्टी केही रातो भएको बताइँदैछ, अन्यथा पूर्व एमाले तीव्र गतिमा पहेँलो बन्दै गइरहेको थियो । पार्टीएकतापछि सत्तारुढ नेकपा कति समयसम्म रातो रहला ? कि त्यो पनि छिट्टै पहेँलो हुनेछ ? त्यसको जवाफ हामीलाई समयले दिनेछ । तर हालसम्मका उसका नीतिहरुले त्यो पार्टी रातो होइन, पहेँलो हुँदै गइरहेको छ भन्न त्यति गाह«ो मान्नु पर्ने स्थिति छैन । तर नेकपाको पहेँलोपन सुन जस्तो होइन, पित्तल जस्तो हो । त्यसै पनि वर्तमान अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक आर्थिक–सामाजिक संरचनामा सत्तासिन भएर रातो कायम रहिरहनु असम्भव जस्तै सम्भावना हो । रातो रहिरहनका लागि त सर्वप्रथमतः वैचारिक–सैद्धान्तिक रूपमा हुनु पर्दछ, त्यसपछि सर्वहारा राज्यक्रान्ति मार्पmत्् सत्तासिन भएको हुनु पर्नेछ ।
सशस्त्र राज्यक्रान्ति बिना नै शान्तिपूर्ण तरिकाबाट अर्थात्् बनिबनाउ राज्य संयन्त्र यथावतै रहेको अवस्थामा अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक संरचनाभित्र वामपन्थीहरुको सरकार गठन भएकाले देशको राजनीतिक परिस्थिति भ्रमपूर्ण बनेको छ । त्यसका बाबजुद वर्तमान सरकारले आफूलाई वामपन्थी वा कम्युनिस्ट मात्रै होइन, समाजवादी बताइरहेको छ । तर व्यवहारमा आधारभूत वा आमूल परिवर्तन नभएकाले वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले क्रान्तिकारी ढङ््गले काम गर्न नसकेको प्रष्टै छ । त्यसको अर्थ ठोस रूपमा वर्तमान सरकारले शोषित–पीडित जनताको पक्षमा काम गर्न सक्दैन भन्ने नै हो । अर्काे अर्थमा वर्तमान सरकारबाट सर्वहारा पङ््क्तिले धेरै अपेक्षा गर्नु हुँदैन भन्ने हो, जसरी यस्तै सारतत्त्वको गतकालका सरकारहरुबाट अपेक्षा राख्ने गरिएको थिएन ।
वामपन्थी नेतृत्वको दुई–तिहाइ बहुमतको सरकार गठन भएपछि कला क्षेत्रको स्थिति के छ ? के कला क्षेत्रमा समेत आमूल परिवर्तन हुँदैछ वा त्यस्तो परिवर्तन हुने सङ््केत देखा परिरहेको छ ? कलाकर्मीहरुका लागि एउटा सरोकारको विषय यो पनि हो । विद्यमान संसदीय प्रणालीभित्र तथा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन रक्षात्मक अवस्थामा रहेका बेला नेपालमा वामपन्थीहरु दुई–तिहाइ बहुमत सहितको सरकार सञ्चालन गर्दछन्् भने त्यसबाट सर्वहारा पङ््क्तिले केही न केही अपेक्षा राख्नु अन्यथा होइन । झन्् कुनै समय वर्तमान सत्तारुढ पार्टीको नेतृत्वमा जनपक्षीय कला क्षेत्रमा योगदान गरेका कलाकारहरुले त त्यस्तो अपेक्षा गर्नु स्वाभाविकै हो । तर सरकारले के गरिरहेको छ ?
के २०६२–६३ सालयता नेपालको कला क्षेत्रमा केही परिवर्तन आएको छ ? ठोस रूपमा त्यस्तो केही पनि देखिन्न । फिल्मी क्षेत्रमा कुनै परिवर्तन भएका छैनन््, यद्यपि त्यसको प्राविधिक क्षेत्रमा क्रमशः विकास हुँदै गइरहेको सत्य हो । त्यसैगरी कलाका अन्य क्षेत्रमा पनि विकास हुँदै गइरहेको छ तर यस क्षेत्रको अन्तर्वस्तुमा कुनै उल्लेखनीय परिवर्तन आइरहेको छैन । अनावश्यक पश्चिमी र भारतीय नक्कल जस्ताको जस्तै छ । अझै त्यो विकृति क्रमशः बढ््दै गइरहेको छ । फिल्मी क्षेत्र अर्थात्् ठुलो पर्दालाई सम्बन्धित मुलुकको ऐना मानिन्छ । फिल्मी क्षेत्रमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ त ? विश्वस्त हुने गरी अवश्य पनि देख्न सकिन्न ।
गैरफिल्मी कला क्षेत्रमा पनि स्थिति उस्तै छ । जनताको स्थितिमा आमूल परिवर्तन नभएकै कारणले अहिले गैरफिल्मी क्षेत्रले पनि परम्परागत गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनय, दृष्याङ््कन (भिडियो) प्रस्तुत गरिरहेका छन्् । लोकगीतमा उही परम्परागत प्रवृत्ति हावी छ । आधुनिक लोक सङ््गीत क्षेत्रमा समेत विरहलाग्दा गीतहरुको व्यापकता छ । मायाँप्रीतिका गीत अहिले पनि व्यापक छन््, त्यसमध्ये कतिपय त विकृत प्रकृतिका पनि छन्् । अझै पनि बहुसङ््ख्यक जनता आत्मनिर्भर अवस्थामा नरहेको प्रतिबिम्ब नै कला क्षेत्रले उतारिहरेको छ । यता, शहरतिर पप, ¥याप अन्तर्गत अश्लील, उपभोक्तावादी जस्ता पश्चिमी गीत–सङ््गीतको प्रभाव बढ््दै गएको छ भने लोकगीत वा शास्त्रीय सङ््गीतलाई पिछडिएको ठान्ने मनोवृत्ति कम भएर गएको छैन । पश्चिमी नक्कलको फलस्वरूप देशका कथित नाम चलेका सङ््गीतकार, गीतकार र गायककारहरुले पश्चिमी मापदण्ड अनुसार नै गीत–सङ््गीतको मूल्याङ््कन गरिरहेको पाइन्छ । आफ््नै देशको मौलिक संस्कार, संस्कृतिमा प्रगतिशील रूपान्तरणको सट्टा आयातित कलालाई प्रोत्साहन दिने परम्परा यथावत नै छ । अन्नपूर्ण मिडिया ग्रुपले “नेपाल आइडल” पछि “को बन्छ करोपति” भित्राएको छ । नेपाली टेलिभिजनमा नै कलापक्ष मजबुत भएका सामग्री पस्किँदा विदेशी च्यानलप्रतिको आकर्षण अवश्य पनि कम हुनेछ । यो स्वागतयोग्य प्रयास हो । तर त्यसका साथै त्यस्ता सामग्री मौलिक र प्रगतिशील चरित्रको हुनु पर्दछ । सरकारले कला क्षेत्रमा यस खालको प्रवृत्तिलाई बढावा दिन आवश्यक ठानेको छैन । गैरफिल्मी क्षेत्रमा न त २०६२–६३ सालको परिवर्तनपछि देशको स्थितिमा बदलिँदो प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ, न शोषित–पीडित जनताको आवाज मुखर गर्ने प्रवृत्ति नै प्रबल देखिन्छ । समग्रमा गैरफिल्मी क्षेत्रमा आमूल परिवर्तनको प्रतिबिम्ब भेट््याउन सकिन्न ।
वर्तमान सत्तारुढ पार्टी लोकतन्त्रका लागि लामो समयसम्म जनआन्दोलनमा सामेल भएको थियो । त्यसको एउटा घटक पूर्व माओवादी त दश वर्षे सशस्त्र युद्धबाट नै आएको थियो । यी दुवै घटक सामेल भएका आन्दोलन, सङ््घर्षमा जनपक्षीय कलाकारहरुको ठुलो पङ््क्ति सामेल थियो । तर सत्तारुढ नेकपाले तिनै कलाकारहरुलाई यतिखेर उपेक्षा गरिरहेको छ । जे.बी. टुहुरे, रामकृष्ण दुवाल जस्ता व्यक्तित्वहरु यतिखेर ओझेलमा परेका छन्् । व्यक्तित्वको विषय छोडिदिने हो भने पनि आन्दोलनमा सँगै लडेका कलाकारहरुको सम्मान हुनु पर्दछ कि पर्दैन ? राज्यको कला सम्बन्धी दृष्टिकोण के हो ? आवधिक रूपमा सत्तामा आएको सत्तारुढ नेकपाले समेत सरकारको कला सम्बन्धी नीति लागु गर्दा सहयात्री कलाकारहरुको सहभागिता आवश्यक मात्र होइन, अनिवार्य नै ठान्नु पर्ने हुन्छ । किनभने प्रत्येक राजनीतिक परिवर्तनपछि आन्दोलनका एजेन्डा स्थापित गर्न आन्दोलनकारी पक्षलाई नै सहभागी गराउनु आवश्यक ठानिन्छ, नत्र अन्य पक्षले जनआन्दोलनको मर्मलाई पक्रिन सक्दैनन्् । आन्दोलनकारी पक्षलाई उपेक्षा गरेर परम्परागत शक्तिहरुको सहयोगबाट परिवर्तनको एजेन्डा संस्थागत गर्छु भन्नु पत्याउन नसकिने विषय मात्र होइन, परिवर्तनप्रति नै इमान्दार नरहनु हो भनी हामीले सरकारलाई सम्झाई रहनु पर्ने विषय होइन । तर विडम्बना ! वर्तमान सरकारको क्रियाकलापलाई हेर्दा उसले यस्तै गरेको जस्तो देखिन थालेको छ ।
वर्गयुक्त समाजमा सत्ता र सरकारले कुनै निश्चित वर्गको हितसाधन गरेको हुन्छ । तर कुनै पनि सरकारले (क्रान्तिकारी कम्युनिस्टहरु वाहेक) आफ््नो यस प्रकारको चरित्र घोषित रूपमा स्वीकार गरेका हुँदैनन्् । उनीहरुले आफू सबैको अथवा दुवै वर्ग (शोषक र शोषित) को प्रतिनिधित्व गर्ने सरकार भएको बताउने गर्दछन्् । तर यथार्थमा वा निर्णायक रूपमा प्रत्येक सत्ता वा सरकारले कुनै खास वर्गको हितसाधनलाई प्राथमिकतामा राखेकै हुन्छ । नेपालमा वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले कुन वर्गको हितसाधन गरिरहेको अहिलेसम्म त्यो पुरस्कार ककसलाई र कस्ताकस्तालाई दिइयो भनी केलाएर हेर्ने हो भने त्यसको बैचारिक पक्षधरता एवं राजनीति के हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । उदाहरणको रुपमा अमेरिकी पूर्व राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो । तर, बाराक ओवामाले विश्वमा शान्ति स्थापना गर्न कस्तो भूमिका निर्वाह गरे त भनी हेर्दा उनको पालामा स्वयं उनैबाट कयौं युद्ध भड््काउने कामहरु विश्वमा भएको हामी पाउँछौं । त्यसैले बाराक ओवामालाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिनुमा राजनीतिक उद्देश्य लुकेको हामी पाउँछौं ।
नोबेल पुरस्कारपछि विश्वको अर्को चर्चित पुरस्कार बुकर हो । बुकर पुरस्कार कसैले पाउँछ भने ऊ रातरात विश्वचर्चित हुन्छ । यसबारेमा अमित चौधरीले एउटा सानो लेख लेखेका छन्् । उनी लेख्छन्, बुकर पुरस्कारमा कृतिको स्तर हेरिँदैन, कृतिको बजार हेरिन्छ । अथवा बुकर पुरस्कारले त्यस्तो कृतिलाई पुरस्कृत गर्छ, जसको बजार सर्वा््िधक उच्च रहन्छ । बुकर पुरस्कारले कृतिको बजारीकरणलाई नै बढी महत्व दिने गरेको अमित चौधरी लेख्छन्् । यो भनेको पुँजीवाद हो ।
नोबेल तथा बुकरजस्ता विश्व चर्चित पुरस्कारहरुले केही मात्रामा प्रगतिशील लेखकहरुलाई पनि पुरस्कृत गरेको पाइन्छ । जस्तो पाब्लो निरुदा । तर, यो भनेको उनीहरुले आफ्नो पुरस्कारलाई विश्वमा सर्व््िस्वकार्य भएको देखाउन गरेको राजनीति मात्र हो । किनकि कति जना विश्वविख्यात प्रगतिशील साहित्यकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाए भनी हेर्दा त्यसको आँकडा निराशाजनक हामी पाउँछौं । फाटफुट केहीलाई मात्र दिइएको छ । त्यसैले त्यो देखाउनका लागि मात्र गरिएको राजनीति हो भनी सजिलै बुझ्न सकिन्छ । नोबेल पुरस्कार सबभन्दा बढी अमेरिकीहरुले नै पाएको रेकर्ड छ ।
त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गदेखि, बिचारधारादेखि र राजनीतिदेखि अलग भएको पाइँदैन । नेपालमा लिच्छविकालदेखि पछिल्लो समयसम्मको कुरा गर्दा राज्यबाट नै धेरै पुरस्कार र सम्मान प्रदान गरेको पाइन्छ । पछिल्लो समयको कुरा गर्दा खास गरी पंचायती कालमा राज्यद्वारा नै पुरस्कार र सम्मानका कार्यहरु धेरै भए । तर, ती पुरस्कारहरु कसले पाए त ? मन्त्रालयले, दरबारले र तत्कालीन शाही नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रदान गर्ने पुरस्कार आखिर कसले पाए ? ती पुरस्कारहरु आलोचनात्मक चेत राख्नेहरुले पाएनन्, पाउँदैनथे पनि । त्यस्तै गरी ती पुरस्कारहरु लोकतन्त्रका लागि संघर्षरत स्रष्टाहरुले पाउँदैनथे । ती पुरस्कारहरु पञ्चायतलाई समर्थन गर्नेहरुले नै पाउँथे, चाहे सोझो रुपमा होस्, चाहे घुमाउरो रुपमा होस्् । तर, समाज रुपान्तरणका लागि लेखिरहेका रचनाकारहरुले ती पुरस्कारहरु पाउँदैनथे ।
राज्यले आफू अनुकूलको संस्कृति निर्माणका लागि नै त्यसको लागि रचना गर्ने रचनाकारहरुलाई पुरस्कारको व्यवस्था गरेको हुन्छ ।
पंचायती कालखण्डपछाडि पछिल्लो समय २०४६ सालपछि परिवर्तन त आयो, तर त्यसलाई आत्मसाथ गरी राज्यबाट प्रदान गरिने पुरस्कार प्रणालीलाई लोकतान्त्रीकरण गर्न सकिएको छैन । ०४६ सालपछि नेपाली समाजलाई रुपान्तरण गर्न खास गरी नेपाली संस्कृतिलाई रुपान्तरण गर्ने प्रक्रियालाई जसरी अगाडि बढाउनु पथ्र्यो, त्यसरी गर्न सकिएन । पुरस्कारको सवालमा पनि यो कुरा लागु भयो ।
निजी स्तरबाट स्थापना गरिएका पुरस्कारहरुको पनि वर्गीय पक्षधरता हुन्छ, बिचारधारात्मक पक्षधरता हुन्छ । यो स्थिति अहिले पनि छ । वर्तमानमा पनि कतिपय पुरस्कारहरु राजतन्त्रलाई पुनस्थापना गर्न चाहने, अहिलेका पूर्व राजालाई वर्तमान राजाकै रुपमा व्यवहार र सम्वोधन गर्ने र त्यो अनुकूलको संस्कृतिको निर्माणका निम्ति काम गर्ने र त्यसका लागि राजनीति आधार निर्माणका लागि स्थापना गरिएका छन्् । त्यस्ता पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दा प्रगतिशील बिचार नै पनि नासिएर जाने खतरा रहन्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मान भनेको वर्गीय र बैचारिक पक्षधरता सहितको राजनीतिबाट संचालित हुन्छ । हामी नयाँ संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं, समाजको प्रगतिशील रुपान्तरण चाहन्छौं भने त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानको ग्रहणबाट हाम्रो बाटोमा अवरोध खडा हुन्छ । यो समस्या प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनमा छ ।
पुरस्कार र सम्मानपछाडि के कस्ता राजनीतिक उद्देश्यहरु लुकेका छन्् भन्ने कुरा हेरिनुपर्छ । यसबारे गम्भीर भएनौं भने हामीले सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्न सक्दैनौं । अहिले गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । तर, वर्ग संघर्ष अहिले पनि जीवितै छ । हामीले अहिले पनि परिवतृनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सक्दैनौं भने स्थिति पुनः उल्टिन सक्छ । त्यसैले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय तथा बैचारिक पक्षधरता हुन्छ र प्रगतिशील साहित्यिक र सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानबारे बिचार निर्माण गर्नु जरुरी छ । कुन पुरस्कार लिनु हुने र कुन नहुने भन्नेबारे स्पष्टता हुनुपर्छ । यसबारे हामीबीच बहस छलफल हुनु जरुरी छ ।
पुरस्कार र सम्मानको विशाल परिधिभित्र कयौं त्यस्ता पुरस्कार र सम्मानहरु छन्, जसलाई प्रगतिशील साहित्यिक एवं सांस्कृतिक आन्दोलनले स्वभाविक रुपले ग्रहण गर्नुपर्छ । समाज परिवर्तनको लागिको साहित्य र कलाको फाँट, पर्यावरण संरक्षणका लागि विद्यालय र महाविद्यालयले स्थापना गरेकाजस्ता पुरस्कारहरुलाई रचनात्मक रुपले ग्रहण गरिनुपर्छ । तर, ती पुरस्कारहरु ग्रहण गर्दागर्दैको समयमा पनि प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनले पुरस्कार र सम्मानमा वर्गीय पक्षधरता रहन्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।
अहिलेको समय भनेको संक्रमण अवस्थाको हो र यस अवस्थामा बैचारिक संघर्षलाई सबैभन्दा बलियो ढङ्गले अगाडि लानु जरुरी हुन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन बलियो छ । यसको समस्या पनि छ । नेपालमा प्रगतिशील बैचारिक आन्दोलन बलियो छ । तर, समस्या पनि छ ।
अहिलेको समय भनेको प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई यसमा देखिएका समस्याहरुबारे बहस, छलफल गरी विकसित गरिनुपर्ने हो । यस्तो अवस्थामा पुरस्कार र सम्मान जहाँबाट जसले दिए पनि ग्रहण गर्दै जाने प्रवृत्तिले हाम्रो आन्दोलनलाई कमजोर बनाउँदछ । त्यसैले यसबारे गम्भीर भई ठोस र स्पष्ट अवधारणा बनाउनु जरुरी छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. गिरी, अमर (२०६७), समय, समाज र संस्कृति, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
२. चापागाईं, निनु (२०५९), सन्दर्भ ः संस्कृति र सामाजिक रूपान्तरण, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
३. चौधरी, अमित (२०७४), “पुस्तकलाई पुरस्कार ः पुँजीवादी पासो” (अनुवाद ः सिपी अर्याल), कान्तिपुर (कोसेली, भाद्र ३), काठमाडौँ ः कान्तिपुर पब्लिकेसन प्रा.लि. ।
४. मिश्र, गिरीश (२०११), बजार ः अतीत र वर्तमान, दिल्ली ः ग्रन्थशिल्पी ।
५ मिश्र, डिल्लीराम (२०७३), नेपाली पुरस्कार इतिहास, काठमाडौँ ः नितिका मिश्र ।
६. प्रभात, विष्णु (२०६३). प्रलेसको सङ््क्षिप्त इतिहास, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
७. किरण (२०६५), नेपाली समाज र संस्कृति ः एक सङ््क्षिप्प्त अध्ययन, काठमाडौँ ः विवेक सिर्जनशील प्रकाशन प्रा.लि. ।
८. पत्रपत्रिका
९. प्रलेस, समयान्तर (हिन्दी) आदि पत्रपत्रिकाहरू ।
(प्रलेसको ६५ औं स्थापना दिवसको अवसरमा २०७४ असोज ५ गते आयोजित विचारगोेष्ठीमा प्रस्तुत अवधारणा पत्र)
प्रगतिवादी संगीत नाटकको आरम्भ र विकास
– डी.आर. पोख्रेल
१. परिचयात्मक पृष्ठभूमि
नाटकको आद्यरूप नृत्यगीतलाई मानिएको छ । नृत्य र गायतको परम्परा प्राचीन कालदेखि नै रहेको र यो कृषिकर्म र धार्मिक अनुष्ठानसँग सम्बन्धित थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । आजको लाखेनाच, देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही नयाँपन थपेको पनि हुन सक्छ । तर जे भए पनि नेपाली रङ््गमञ्चमा अपेराको उदय भयो र हाम्रो कला, साहित्यको भण्डारमा एउटा नवीन सम्पदा थपियो ।
३. प्रगतिबादी अपेरा
प्रगतिबाद्य यथार्थबादी सामाजिक चिन्तनको विकसित रूप हो । अक्टोबर क्रान्तिपछि सोभियत रुसका साहित्य चिन्तक गोर्कीले यसलाई साहित्य र कलाको ‘समाजबादी यथार्थबादी’ धारा भनेका थिए । त्यहाँको क्रान्तिपछिको नयाँ यथार्थलाई यसरी औल्याइएको थियो ः वस्तुनिष्ठ दृष्टि, यथार्थ चित्रण, वर्गीय पक्षधरता, प्रारूपपित पात्र र घटना, उदात्त नायक र क्रान्तिकारी आशावादिता जस्ता गुणहरु यसमा सामेल थिए ।
श्रमजीवीको आन्दोलनमा उन्नत चेतना बाहिरबात र माथिबाट आउँछ भने झैँ नेपाली समाजमा समाजबादी चेतना कम्युनिस्ट बुद्धिजीवीहरुले रुस र चीनको क्रान्तिको प्रभावमा भित्राए । पृष्ठभूमिमा राजनीतिक सङ््गठनहरुको गठन, सहिदकाण्ड, मकैको खेतीकाण्डदेखि योगमायाको जल समाधिसम्मका काण्डहरु थिए । अझै अगाडि जाने हो भने मध्ययुगिन सामन्ती समाजका दासप्रथा, सतिप्रथा जस्ता त्रासद रुढीका छायाहरु पनि हटिसकेका थिएनन्् ।
समाजवादी उन्नत चेतना नेपालमा प्रवेश गर्दा यहाँको विशेषता अङ््गिकार गरेर प्रवेश गरेको देखिन्छ । यहाँको धार्मिकता, जातीयता, लैङ््गिकता र प्रादेशिक मानसिकताको निरपेक्ष भएर होइन, तिनकै सापेक्षतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ । यस चिन्तनलाई सांस्कृतिक क्षेत्रबाट अघि बढाउन सङ््गठित अभियान थालिएको र प्रगतिशील लेखक सङ््घ नामक सङ््गठनको जग श्याम प्रसाद शर्मा, गोविन्द प्रसाद लोहनी, भवानी घिमिरे, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, धर्मराज थापाहरुले राखेको पाइन्छ (सुब्बा, २०७४ ः ३१) । यसै गरी यसलाई गोकुल जोशी, युद्ध प्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान लगायतका कवि, लेखक, कलाकारहरुले अगाडि बढाउको र नेपाली आकाश प्रगतिबादी संस्कृति, गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनयले गुञ्जित हुन पुगेको पाइन्छ ।
‘पचास रुपैयाको तमसुक’ जस्ता नाट््य प्रदर्शन, जनगीति मालाहरुको प्रकाशन, वेदना, सङ््कल्प परिवार जस्ता सांस्कृतिक सङ््गठनहरुको निर्माण, देशभरि जनगीतहरुको विस्तार, जनजीविका, राष्ट्रिय अखण्डता, वर्गीय पक्षधरता आदिका बारेमा गीत, गायन, नाटकहरुको प्रदर्शन, लोकगीत, सङ््गीत र लोक साहितयहरुको सङ््कलन र अध्ययन आदिका माध्यमबाट प्रगतिबादी चिन्तन मुखरित भइरहेको थियो ।
पञ्चायती व्यवस्था एवं निरङ््कुश राजतन्त्र जनसंस्कृतिको विरोधी भएकाले हाम्रा कलाकारहरुले ‘हाम्रो देशको प्यारो कवि जेलमा बन्द छ’ भनेर भावउच्छ््लन गर्नु परेको थियो । ‘गाउँगाउँबाट उठ…’ भनेर आह््वान गर्नु परेको थियो । ‘यो सरकारले के के दियो ? बुट, लाठी गोली दियो’ भनेर कुर्लिनु परेको थियो । ‘कोही त भने जहाजमा हार, कोही त भने पसिना तार’ भनेर वर्गीय भेद बताउनु परेको थियो । आज यी कुराहरुको उल्लेख किन गर्नु प¥यो भने प्रगतिबादी अपेराको उद््भव यिनै कुराहरुको समष्टिगत अभिव्यक्तिमा भएको थियो । पृष्ठभूमिका आधारमा लोकनृत्य नाटकहरु पनि थिए । केही अपेराहरु पनि मञ्चित भइसकेका थिए । त्यसमाथि प्रमुख प्रभाव चिनियाँ अपेरा र कोरियन अपेराहरुको परेको थियो । खासगरी चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिताकाका अपेराहरुको प्रभाव परेको थियो । यिनै प्रभावहरुको फूलबारीमा प्रगतिबादी अपेरा ‘सिम्मा’ फुल्यो, फक्र््यो ।
‘सिम्मा’ प्रगतिबादी धारको पहिलो नेपाली अपेरा थियो । यसको पाठपुस्तिकाका लेखक एवं ‘सिम्मा’ का कल्पनाकार, प्रख्यात प्रगतिशील गायक, सङ््गीतकार, गीतकार रायन (नारायण भक्त श्रेष्ठ) हुन्् । उनी अर्का जनसङ््गीतकार रामेश श्रेष्ठसँगै ओखलढुङ््गाबाट रेडियो नेपालमा लोकगीत गाउन छानिएर काठमाडौँ आएका थिए । यी दुईको ‘गाई चर्नेमा भैँसी च¥यो वनको सेखी झ¥यो, वनको राजा कुशुण्डालाई हजुर भन्नु प¥यो’ भन्ने गीत सेन्सरमा परेको थियो र ‘वनको राजा…’ भन्ने शब्द हटाएर ‘मै हुँ भन्ने सामन्तीलाई’ शब्द राखेर गाएका थिए । यी दुईको स्वर सुनेर प्रख्यात लेखिमा पारिजात प्रभावित हुनु भएको थियो र यसकै विकास भएर रायन प्रगतिबादी गीत–सङ््गीतको धारामा सम्मिलित हुन आइपुगेका हुन्् । उनको ‘सिम्मा’ बाट नै प्रगतिबादी अपेराहरुको प्रारम्भ भयो र आज भण्डै दुई दर्जन प्रगतिबादी अपेरामा पाठपुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन्् ।
४. प्रगतिबादी अपेराको विकासक्रम
४.१. सिम्मा (२०३८)
‘सिम्मा’ एउटा पात्र डेङ््सु भन्छ– ‘नआऊन्् कोही नफसून्् कोही मुग्लानमा नेपाली’ । ‘डेङ््सु’ मात्र नभई ‘ठुले’, ‘गोर्जा’, ‘खाम्बे’, ‘गान्बा’ सबै पात्रहरुमा विद्रोही चेना पैदा भएको छ । भाडाको सिपाहीको रूपमा विदेशीका निम्ति आफू जस्तै गरिबलाई मार्नु पर्ने विदेशी सेनाको सिपाही हुनु परेकोमा सबैले पछुतो मानेका छन । साहुबाट घरबार लुटिएकी र ऋणको बहानामा साहुको नोकर्नी भएर बत्तिस हण्डर खाएकी ‘सिम्मा’ रानी पनि देशभित्रै शत्रुसँग लड््न विदेशबाट डेङ््सुहरु फर्किनु पर्ने सन्देश पठाउँथे र भाडाको सिपाही हुन कोही पनि नआऊन्् भन्ने विद्रोही भाव व्यक्त गर्दै डेङ््सुहरु फर्किन्छन्् । रोजगारीका निम्ति परदेश जानु पर्ने र भाडाको सिपाही भएर युद्धमा जानु पर्ने बाध्यता नेपालीहरुको राष्ट्रिय नियति हो । देशमा सुशासन भए, जनबादी व्यवस्था भए यो नियति भोग्नु पर्दैनथ्यो । यो नियति त आज पनि नेपालीले भोगिरहेका छन्् । आज वैदेशिक रोजगारीका कारणले गाउँ रित्तो भएको छ, युवाहीन भएको छ । आज पनि देवकोटाले मुना झैँ रायनकी ‘सिम्मा’ झै नेपाली चेली रोएर बसेका छन्् । आज त झन्् तिनले लास पर्खेर बस्नु परेको छ ।
सिम्माले अन्तर्वस्तुका हिसाबले जुन राष्ट्रिय यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, यसलाई हेर्ने दृष्टि भने आलोचनात्मक मात्र छ । कलाका दृष्टिले भने सिम्मा प्रभावशाली, भव्य र प्रेरणादायी रहेको छ ।
४.२ आमा (२०३०)
यस अपेराको पाठपुस्तकका रचयिता उदय शर्मा हुन्् । सिम्माको डेङ््सु झैँ यसका एक प्रमुख पात्र ‘मणिराम’ ‘मायादेवी’ लाई गाउँमा छोडेर भारतमा दरबान हुन पुगेको छ । ऊ कमाई गुमाएर नौ वर्षपछि घर फर्किन्छ । ‘धनवीरे’ मार्फत्् मायादेवी मणिरामलाई गाउँको शोषण र अन्यायको खबर पठाउँथे । सेटिङ सिम्माकै जस्तो छ । वर्गीय चेतना बोकेका पात्र ‘मास्टर’ र मणिरामको छोरो ‘सोहन’ यस अपेराको ज्यान हो । यथास्थिति विरुद्ध उनीहरु सङ््गठित देखिन्छन्् । यो कृति वर्गीय चेतनाका दृष्टिले सिम्मा भन्दा परिष्कृत र कलाका हिसाबले सिम्मा भन्दा होचो देखिन्छ ।
४.३ सिन्धुलीको व्यथा (२०४१)
यो अपेराको पाठपुस्तिकाका लेखक पनि उदय शर्मा नै हुन्् । २५ पृष्ठ र ५ वटा दृष्यहरुमा संरचित यस नाटकको विषयवस्तु प्राकृतिक प्रकोपलाई बनाइउको छ । सिन्धुलीका केही गाउँहरु (मरिनखोला र खुर्कोट) मा बाढीले धनजनको क्षति गरेको र घरपरिवार गुमाएका ‘सोनाम’ आफू जस्तै पीडितहरुले जङ््गलको छेउमा बनाएको झुप्रोमा आश्रय लिन पुग्छ । वनपाले र पुलिस प्रशासनले पीडितबाट सुको नपाएपछि झोपडीमा आगो लगाउँछन्् । सोनाम सङ््घर्ष गर्दा घाइते हुन्छ र पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सङ््घर्ष गर्न तम्सिन्छ । यसमा आलोचनात्मक चेतना मुखरित भएको छ तर ‘आमा’ भन्दा चेतनाको हिसाबले खस्किएको छ ।
४.४ सहिदकी आमा (२०४१)
अपेराको विकासक्रममा चौथो नम्बरमा रहेको र अघिल्ला तीन अपेराको विषयवस्तु भन्दा फरक र नयाँ विषयवस्तु रहेको यस पाठपुस्तिकाका रचयिना अग्निशिखा (?) हुन्् ।
४.५. युद्ध जारी छ (२०४९)
यसका रचयिता मुक्तिबन्धु (शारदा रमण नेपाल) हुन्् । बिन्दु शर्माले आफ््नो पुस्तकमा यस अपेराको चर्चा गरेकी छन्् ।
४.६. फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा (२०५९)
यो नाटकका रचनाकार उदय शर्मा (मुकुन्द न्यौपाने) हुन्् । यसमा उनले विदेशी सेनामा भर्ती भएर फोकल्यान्डको युद्धमा पुगेको ‘रूपे’ पात्रले राष्ट्रिय स्वाभिानको बोध गर्दछ । गोर्खे कमान्डर ‘चन्द्रे’ गोरेहरुको चम्चा बन्छ र गोर्खे सिपाहीलाई कुटपिट गर्छ । रूपेले लडाइँमा एउटा खुट्टा पनि गुमाउँछ । उसकी मायालु ‘आशा’ उसकै आशामा तड््पिएर मजदुरी गर्न बसेकी हुन्छे । ‘सिम्मा’ का डेङ््सुहरु मुग्लानमा कोही नआऊन भने्् फर्किन्छन्् भने यस अपेराका मुख्य पात्रहरु अङ््ग्रेज पल्टनका कमान्डरहरुसँग सङ््घर्ष गरेर फर्किन्छन्् । ‘सिम्मा’ कै सेटिङमा भए पनि यसमा विदेशी सेनामा भएको अन्याय देखाइएको छ । विदेशीले गोर्खेलाई अपमान गरेको देखाइएको छ । द्वन्द्व देखाइएको छ । विद्रोही चेत थपिएको छ तर ‘आमा’ को उचाइमा उठ््न सकेको छैन ।
४.७ कहाली (२०४९)
कहाली रायनको दोस्रो नाटक हो । एड््सबारे जनचेतनालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । यसमा वर्गीय चेतना भरिएको छैन । मानवताबादी दृष्टि प्रस्तुत भएको छ । प्रचार नाटकको रूपमा यसले भूमिका निर्वाह गरेको छ । गुरुआमाले बालबच्चालाई डाक्टरकहाँ लगेर रोगीकै उपस्थितिमा रोगको जानकारी दिएको देखाइएको छ । तर यसले सामाजिक र वर्गीय समस्या छोडेर जुन प्रचार कार्यमा केन्द्रित भएको छ, यसले रायनलाई ‘सिम्मा’ को स्तरबाट तल झारेको छ । यो सामाजिक यथार्थबादी चेतनाभन्दा माथि उठ््न सकेको छैन ।
४.८ ठूली (२०५१)
‘ठूली’ प्रख्यात गायक जीवन शर्माको रचना हो । यसमा पनि ‘सिम्मा’ र ‘फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा’ मा झै गाउँको अभाव, गरिबी, शोषण, अन्यायको जीवन भोगेको ‘ठूले’ पात्र विदेशी सेनामा भर्ती भएर श्रीलङ््कामा पुगेको छ । गाउँमा सेते, ठूली, आमाहरु सामन्त खेमवीर उसको भरौटे रमाकान्तबाट पीडित देखिन्छ । यसको आफ््नोपन भनेको सेते र ठूली पहिले नै वर्गसचेत युवायुवतीको रूपमा चित्रित छन्् । उनीहरु सामन्तका विरुद्ध प्रत्यक्ष सङ््घर्ष गर्दछन्् । पहिले पहेँलो कपडा लाउने रमाकान्त बहुदल आएपछि निलो कपडा लगाएर निस्कन्छ । उसलाई उसकै प्रभु खेमवीरले अवसरबादी भनेर घाँटी कसेर मार्छ र यसको आरोप सेते र ठूलीमाथि लगाउँछ । सेते जेल पनि पर्छ । पछि ठूले पनि विदेशबाट आउँछ र सबै मिलेर सामन्त विरुद्ध जुलुश गर्छन्् । चेतना प्रवाहको दृष्टिले ‘ठूली’ प्रगतिबाद्य उन्मुख नाटक हो । यसमा कौतुहलता उत्पनन गर्ने सामथ्र्य पनि भरिएको छ । संबाद्य छरितो खालका छन्् । कथानक भने विकीर्ण छ, कसिएको छैन ।
४.९ बुहारी (२०५३)
यो प्रशिद्ध गायक एवं सङ््गीतकर्मी शरद पौडेलको नाटक कृति हो । नारी समस्या र जागरणलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । ‘बुहारी’ सासू र जँड््याहा श्रीमानबाट पीडित बनेर माइत पुग्छे, त्यहाँ पनि उपेक्षित हुन्छे । ब्लुजहरु गाउँछे । वर्गसचेत मास्टर्नीसँग भेटेपछि ऊ पनि नारी हक–हितका लागि घँसेनी, पधेर्नीसँग मिलेर सङ््घर्ष गर्ने उद््घोष गर्छे । लेखक शरदको भाषा मिठो छ, लैङ््गिक चेतना उठाउने प्रयत्न गरिएको छ । सामाजिक यथार्थबाट माथि उठेको छ । वर्गीय चेतना भर्न खोजिएको छ ।
४.१० पूजा (२०५६)
‘पूजा’ जीवन शर्माको दोस्रो नाट््य रचना हो । सामन्ती फटाहा गुण्डाहरुको अत्याचार विरुद्ध उठेका जनकलाकारमाथि भएको सरकार र उनीहरुको संयुक्त दमन यसमा देखाइएको छ । सांस्कृतिक कार्यक्रममै डबल सिंहको हत्या भएको छ । पूजालाई पक्राउ गरिएको र रक्तिमको सदस्य भएकाले कुटपिट गरिएको र जुलुशले थानाबाट फिर्ता लगेको, गब्बरे गुण्डाले जनतालाई दुःख दिउको, च्याँसे समेत भएर पूजाकी आमाको घाँटी कसेर हत्या गरिएको छ । पुलिस प्रशासनले गब्बरेहरुकै साथ दिएको देखाइएको छ । यसमा पनि पूजाहरुको रक्तिमको आन्दोलन, गब्बरेहरुको अत्याचार, शेरसिंहको दिल्लीगमन, जुलुश, हँसिया–हथौँडाको झण्डा फहराएको आदि धेरै कथाहरु जोडिएको छ । कथानक चुस्त छैन । ‘ठूली’ मा जस्तो कौतुहल पैदा हुँदैन । संबाद्य छरिता छन्् । चेतना प्रवाहका दृष्टिले भने यस अघिका सबै प्रगतिबादी अपेराभन्दा श्रेष्ठ छ तर कलाका दृष्टिले भने कमजोर छ ।
४.११ अँध्यारोमा छटपटाएकाहरु (२०५६)
यो अपेरा आहुति र हिसन समालले रचना गरेर मञ्चतन गरिएको उल्लेख पाइन्छ ।
४.१२ बुद्ध र चण्डाल युवती (२०५८)
मोदनाथ प्रश्रितद्वारा रचिएको, ऐतिहासिक विषयवस्तु भएको नाटिका हो– बुद्ध र चण्डाल युवती । बुद्धको पालामा पनि छुवाछूत प्रथा थियो तर बुद्ध यसलाई मान्नु हुन्थेन भन्ने थेम भएको यस नाटकमा गौतम बुद्ध, चण्डाल युवती, धनाढ््य साहु, पधेर्नी, केही बौद्ध भिक्षु, भरिया र मान्छे पात्रहरु छन्् । चण्डाल युवती इँनारमा पानी भर्न गएको देखेर अरू सवर्णका महिलाहरु तर्कन्छन्् । धनाढ््य साहु युवतीलाई देखेर साइत नपरेको भनेर फर्कन खोज्छ । त्यही बाटो बुद्ध आउँछन्् र युवतीसँग पानी मागेर खान्छन्् । छुवाछूत भन्ने हुँदैन, मान्छे अछूतो हुँदैन भन्छन्् । यो देखेर साहु माफी माग्छ । सबै मिलेर मानवताको स्वर उचाल्ने वाचा गर्छन्् । बुद्धकालमा यो स्तरको छुवाछूत र शकुन–अपशकुन थियो कि थिएन ? छलफलको विषय हो र बाँकी प्रश्रितले सङ््क्षिप्तमा त्यत्रो ऐतिहासिक प्रमाणलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गरेर अरूले नगरेको काम गरेका छन्् ।
४.१३. गुमा (२०६०)
‘गुमा’ शरद पौडेलको दोस्रो अपेरा हो । दलित वर्गभित्रकै छुवाछूत प्रथालाई अपेराको विषयवस्तु बनाइउको छ । डिमाइ साइजमा ३१ पृष्ठ र आठ वटा दृष्य भएको यस अपेराका पात्रहरुमा सन्ते कामी, गुमा दमिनी, पण्डित, सन्तेको बाबु, गुमाको बाबु, गाउँले आदि पात्रहरु रहेका छन्् । ग्रामीण परिवेश । सन्ते र गुमाको प्रणय । गुमाले पेट बोकेपछि सन्ते आफू गुमाभन्दा ठुलो जातको भएकाले धोका दिन्छ । यसका बाबुआमाले उसलाई मधेश भगाउँछन्् । गुमाका बाबुलाई अपमान गर्छन्् । प्रसुतिको समय भएपछि गाउँले मिलेर सन्तेकहाँ जान्छन्् । घरमा ताला लागेको हुन्छ । गुमालाई त्यही कटेरामा सुत्केरी हुन छोड््छन्् । मुखिनी महिलाले दूध खुवाउँछिन्् । गुमाले भारी बोकेर बच्चालाई पाल्छे । बच्चा हिँड््ने भएपछि एक दिन सन्तेका बाबुआमा आएर गुमालाई कटेराबाट निकाल्न खोज्छन्् । गाउँले जम्मा भएर यस्तो अमान्य र कुरीति फ््याँक्नु पर्छ भन्छन््, मुट््ठी कसेर हात उठाउँछन्् र बच्चाले पनि मुट््ठी कस्छ । शरदको विषय ठिकै छ । दलितभित्रैको छुवाछूतलाई बाहिर ल्याएको छ । गुमा सङ््घर्षशील छे । बच्चाले मुट््ठी कसेको निकै रोचक छ । गीतमा शब्दहरु मिठाा छन्् । भाषिक मधुरता र अभिव्यक्ति सिप शरदको उच्च किसिमको देखिन्छ ।
४.१४ आवाज (२०६०)
शरद पौडेलको यो तेस्रो अपेरा हो । जनयुद्धरत दुवै पक्षको आतङ््क जनतामा असह््य भउको र जनता ब्युँझिनु पर्ने विषयवस्तु रहेको छ । ए फोर साइजमा ७ पृष्ठको नाटकमा दृष्य र अङ््कहरु छैनन््, संवा मात्र छ । कथानक झिनो छ । बिना कारण भाइलाई अघिल्लो राती मारेको, बिहान परदेशबाट ‘छोरो’ पात्र आएको ह््न्छ । ‘आमा’ सँग सबै कुरा सोध्छ । गाउँका मानिस जम्मा भएर गाउँ आतङ््कित भएको, गाउँभरि विधवैविधवा भएको बताउँछ र अब अन्याय नसहने, दुवै पक्षले बन्दुकको भाषा बन्द गर्नु पर्छ भन्छन्् । यो नाटिका हतारमा लेखिएको छ । विषयवस्तु निवर्गीय बनेको छ । युद्धरत पार्टी र जनता छुट्टाछुट्टै वर्गका होइनन्् । यसको भाषा पनि ‘गुमा’ को स्तरको छैन्् ।
४.१५ देशभक्त सिपाही (२०६०)
मुकुन्द न्यौपानेको यो चौथो नाटक हो । जनयुद्धले गाउँमा फैलाएको त्रासदीलाई विषयवस्तु बनाएको छ । यसमा आमा, छोरा (सञ्जय), विधवा शोभा, रोशन, जनसमूह, सुमन, शुक्र, टङ््क आदि पात्रहरु रहेका छन्् । सञ्जय जङ््गलबाट आमा भेट््न गाउँ आएको माओबादी सेना कमान्डर हो । उसलाई गाउँलेले धेरै प्रश्न गर्छन्् । रोशनले सम्झाउँछ । विधवाहरु कराउँछन्् । गाउँको स्थिति लथालिङ््ग भएको हुन्छ । ऊ जङ््गल गएर साथीहरुलाई सम्झाउँछ र नेपाली सेनासँग शान्ति सम्झौता गर्छ । देशभक्त सिपाही बन्ने दुवैले वाचा गर्छन्् । माओबादीको नेपाली सेनासँगको शान्ति सम्झौता निवर्गीय देखिन्छ । दुवैथरि सेना मिलेर देशको निम्ति लड््ने कुरो एउटा आदर्शबादी सोच देखिन्छ । सो संशोधनबादी चिन्तनको राम्रो उदाहरण हो । नाटकको भाषामा राम्रो परिष्कार भएको छ ।
४.१६ तिलमा–लेङ््गम (२०६३)
बूँद रानाद्वारा लेखिएको अपेराको पाठपुस्तिका हो यो । यसमा केही ऐतिहासिक र केही वर्तमानका कुरा जोडिएको छ र पुरानो राजतन्त्र ढलेर जनतामा उत्साह फैलिएको प्रसङ््गलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । डिमाइ साइजको २८ पृष्ठ र आठ वटा दृष्यहरु भएको यस तिलमा–लेङ््गम, साइला, वैद्य, गाइने, घाइते, दरबारका सिपाही, जुलुश, संयोजक, बहुलाहा आदि पात्रहरु छन्् । साहिँलाले तिलमाको घरमा बाख्राको पाठो लिएर आउँछ र त्यससित एक घार मह साटेर लैजान्छ । यो पुरानो जमानाको कुरा जस्तो गरेर कथा भनिएको छ र कटुवालले चौतारामा आएर देशमा हमला हुने भो, कमराकमारीलाई छाउनी पठाउनू भन्ने उर्दी गर्छ । यो पुरानो समयको कुरो जस्तो लाग्छ । तर त्यस युगको कुरालाई ‘राजतन्त्र मुर्दाबाद्य’ भन्ने जुलुश र ‘दरबारको राहु ढल्यो’ भनेर खुशी हुने जनताको आजको प्रसङ््ग जोडिएको छ । जुलुश सभामा परिणत भएपछि ‘म राजा हुँ’ भन्ने पागल पनि सभामा पुग्छ । त्यसलाई देखेर अघिल्लो दिन घरमा आउने घाइते भनेर तिलमा र लेङ््गले चिन्छन्् ।
४.१७ युग बोल्छ (२०६३)
वरिष्ठ वामपन्थी नेता मोहन विक्रम सिंहद्वारा लेखिएको ‘दुई एकाङ््की’ नामक पुस्तिकामा प्रकाशित ‘युग बोल्छ’ लाई अपेराको रूपमा पनि ग्रहण गरिएको छ । यसमा हर्के र उजेली दुई पात्र छन्् । आख्यान नभए पनि संबाद्य छ र राष्ट्रिय विषयहरु छन्् । संबाद्य लयात्मक छ । अन्तिममा लेफ््ट–राइट गीत पनि छ ।
४.१८ रक्तबीजकी आमा (२०६७)
भूषण भोमि श्रेष्ठको माओबादी जनयुछलाई विषयवस्तु बनाएर लेखिएको अपेरा हो यो ।
४.१९ नेपाल गाथा (२०७१)
नेपाली अपेराहरुमा सबैभन्दा पछि लेखिएको वरिष्ठ वाम नेता प्रदीप ज्ञवालीको अपेराले नेपाल आमाको गाथा गायन गरेको छ ।
५. उपसंहार
यहाँ १९ वटा अपेराका पाठपुस्तिकाहरुको जुन अध्ययन गरिएको छ, यो आधा काम मात्र भएको छ । पाठपुस्तिका अपेराको एउटा अङ््ग हो । त्यसबाट अभिनय कला थाहा पाइन्न; सङ््गीतको सुरताल थाहा पाइन्न, मञ्चको भव्यताबारे प नि र गायनको कौशलबारे पनि थाहा पाइन्न ।
चिनियाँ अपेरा परम्परामा अपेराको कथानक ऐतिहासिक उपन्यासहरुबाट पनि लिने गरिउको उल्लेख पाइन्छ । त्यसमा पद्य पाठ नै हुनु पर्छ भन्ने हुँदैन । नेपाली अपेराका पाठपुस्तिकामा लोकछन्दमा रचिएका गीतहरु छन्् । प्राय सबै रचनाकारले कथानक गीत वा पद्यमा लेखेका छन्् । लोकछन्द अपेरामा अनिवार्य हुनु पर्छ भने जस्तो गरेर सबैले त्यसलाई रोजेका छन्् । गीत–सङ््गीतबारे थाहा नभएकाले पनि अपेरा लेखेका छन्् । गाउन नजान्नेले पनि अपेराको गीत मञ्चमा गाएको अभिनय गरेको पनि देखिएको हो ।
यी कुराहरुले अपेरा सम्बन्धी बुझाइमै समस्या छ कि जस्तो लाग्छ । यसका रचयिताहरुले अपेरालाई ‘गीतिनाटक’ भन्ने गरेका छन्् र गीतलाई महŒव दिएका छन्् । प्रायः गीत लेख्नेहरुले नै अपेराको पुस्तक लेखेका छन््  । गीत रेकर्ड जरे जस्तो अपेरा रेकर्ड गरेर रङ््गमञ्चमा लगेर प्ले गरेका छन्् र अभिनय गर्ने कलाकारहरुले रकेर्ड अनुसार मुख चलाउने र अभिनय गर्ने गर्दछन्् । यो नेपाली काइदा त भयो तर अपेरा सम्बन्धी विश्वका धारणा अनुसार भने यो अपेरा नै भएन । अपेरामा त सङ््गीतले अपेरा निर्देशित गर्छ । बाद्यवृन्द पितृबाट यसका सञ्चालकको निर्देशनमा बाद्यवृन्दले निर्दिष्ट सङ््गीत उत्पादन गर्दछ र अपेरालाई निर्देशित गर्दछ । अभिनय र गायन गर्ने अलग अलग कलाकार नभई तालिमप्राप्त कलाकारहरुले दुई वटै कार्य एकसाथ गर्छन्् । यो ज्यादै कठिन कार्य हो । यो लर्तरो कलाकारबाट सम्पन्न हुन सक्दैन ।
तर हामीकहाँ बाद्यवृन्द पनि हुँदैन । सङ््गीतकार बाद्यवृन्द–पिटमा पनि हुँदैनन््, उनी जीवन्त रूपमा मञ्चमा पनि हुँदैनन्् । गायकहरु पनि मञ्चमा हुँदैनन्् । सङ््गीतकार र गायकहरु मिलेर अपेरा गीत रेकर्ड गर्छन्् र त्यही बजाउँछन्् । अभिनय गर्ने कलाकारले सिनेमामा जस्तै अभिनय गर्छन्् ।
नेपाली अपेराहरुको जुन हालत छ, प्रगतिवादी अपेराहरुको पनि त्यही हालत हो । राज्यसँग अपेराका लागि साधनश्रोत भएर पनि सरकार पक्षधर कलाकार, लेखकहरुले अपेरालाई वास्तविक अपेरा बनाउन सकेका थिएनन्् भने लुकेर सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्नु पर्ने प्रगतिवादी कलाकारहरुले कहाँ आर्केस्ट्रा प्रयोग गर्न पाउनु, कहाँ अपेरा थिएटर पाउनु ? कहाँ उच्च तहका कलाकार पाउनु ? कहाँ जनकलाकारलाई तालिम दिएर श्रेष्ठ कलाकार तुल्याउनु । यो सम्भव थिएन । जे जे हिजो जनकलाकारहरुले गरे, त्यो एक हिसाबले ठिकै गरेका थिए । तर आज हिजोको झोले तालले मात्र हुँदैन । अब जनकलाकारहरु अनुकूल परिस्थितिमा छन्् । राज्यले जनकलाकारहरुलाई अपेक्षित साधनश्रोत जुटाउन सक्छ । प्रगतिवादी अपेरा थियटरहरु निर्माण गर्न, व्यवस्थित र आधुनिक आर्केस्ट्राको निर्माण गर्न ढिलो भइसकेको छ । यसका साथै हिजो मञ्चित अपेराहरु आज नेटमा पाइन्न । तिनको रेकर्ड पनि छ कि छेन ? त्यो पनि पत्तो छैन । कम्तीमा ती अपेराहरुको संरक्षण गरियोस्् । अपेरा पाठपुस्तिकाहरको पुनर्प्रकाश होस्् भन्ने अपेक्षा गरिन्छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. उपाध्याय, प्रा. केशव प्रसाद, रिमाल, व्यक्ति र कृति, दो.सं., ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०४० ।
२. …… नेपाली नाटक र नाटककार, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०६७ ।
३. उपाध्याय, प्रा. जगत ‘प्रेक्षित’ र अन्य, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका गौरवमय साठी वर्ष, काठमाडौँ ।
४. जैन, डा. दर्शन कुमार, स्वात्रन्त्र््योतर हिन्दी नाटक ः आधुनिकता के सन्दर्भ में, चण्डीगढ ः लिपि प्रकाशन, वि.सं. २०३८÷सन्् १९८१ ।
५. ढकाल, घनश्याम र अरू (सम्पा.), माक्र्सवादी साहित्य र जनयुद्धको सौन्दर्य, काठमाडौँ ः अखिल नेपाल लेखक सङ््घ, केन्द्रीय समिति, २०६७ ।
६. माओत्सेतुङ, “येनान की कला–साहित्य गोष्ठी में भाषण”, माओत्सतुङ की संकलित रचनाएं, ग्रन्थ–३, पेकिङ, सन्् १९७५ ।
७. बराल, कृष्णहरि, गीत ः सिद्धान्त र इतिहास, काठमाडौँ ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार, २०६० ।
८. भण्डारी, टीका प्रसाद, पञ्चायती व्यवस्थाको अवसानमा प्रगतिशील गीतले खेलेको भूमिका, त्रि.वि. मा प्रस्तुत शोधपत्र, (राजनीति शास्त्र विभाग, एम.ए. को दोस्रो वर्षको दशौँ पत्रको प्रयोजनको लागि), २०५९ ।
९. भट्टराई, रमेश प्रसाद, “नेपाली प्रगतिवादी नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १२, वर्ष ७, फागुन २०५९), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ७–४१ ।
१०. मुकारुङ, बुलु, नेपाली सङ््गीतको अभिलेख, काठमाडौँ ः पाल्पा बुक्स, २०७१ ।
११. दर्नाल, रामशरण, नेपाली बाजा, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०६१ ।
१२. लामिछाने, कपिल, “प्रगतिवादी नेपाली नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १३, वर्ष ७, फागुन २०५१), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ४३–७७ ।
१३. सङ््गीत सौरभ, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०५८ ।
१४. शर्मा, डा. तारानाथ, नेपाली साहित्यको इतिहास, चौथो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्षर प्रकाशन, २०५६ ।
१५. शर्मा, मोहनराज, समकालीन आलोचना सिद्धान्त र प्रयोग, दोस्रो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्सफोर्ड इन्टरनेसनल पब्लिकेसन, २०६३ ।
१६. शर्मा, डा. विन्दु, नेपाली गीतिनाटक स्वरूप र प्रवृत्ति, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०७३ ।
१७. सुब्बा, डा. विजय, समाज परिवर्तनमा संस्कृतिकर्मी, काठमाडौँ ः नेपाल सङ््गीत तथा नाट््य प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०७४ ।
० दचष्तबलष्अब।अयmरबचतरयउभचब(mगकष्अ
०० भल।m।धष्पष्उभमष्।यचनरधष्पष्रअजष्लभकभ
(गण्डकी साहित्य सङ््गमको आवधिक प्रकाशन “गण्डकी सङ््गम” वर्ष २४, पूर्णाङ््क १६, २०७६)
चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवाद
सन्दर्भ २०२ औँ माक्र्स जयन्ती
– शशिधर भण्डारी
विश्वको राजनीतिक आन्दोलनको इतिहासमा आज माक्र्सवादले डरलाग्दो धक्का र हाँकको सामना गर्नु परिरहेको छ । तर चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवादजत्तिको अजर र अमर सिद्धान्त माक्र्सपछिको कालखण्डमा पैदा हुन सकेको छैन । कतिपय चिन्तकहरुले सिग्मन्ड फ्रायड, अल्बर्ट आइन्सटाइन, ओसो रजनिस, मोहनदास कर्मचन्द गान्धी लगायतलाई माक्र्सको हाराहारीको चिन्तकका रूपमा परिभाषा गर्दछन्् । निश्चय नै सिग्मन्ड फ्रायडको यौन मनोविश्लेषण र ओसो रजनिसको यौन र मानव जीवनधारा सम्बन्धी प्रकट भएका विचारहरुले मनोविज्ञानको क्षेत्रमा अपूर्व योगदान दिएका छन्् । विज्ञानको क्षेत्रमा अल्बर्ट आइन्सटाइनले पु¥याएको विशिष्ट योगदानबाट आधुनिक विश्व चकित छ । गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलन र उनको स्वप्नशीलताको अनादर गर्न मिल्दैन । प्रयोगवादलाई प्राथमिकतामा राखेर धारणा बनाउने गान्धी अङ््ग्रेजी साम्राज्यवादलाई अहिंसात्मक आन्दोलन मार्फत्् थकाउने भारतीय चिन्तक थिए ।
यी सबै योगदानका आ–आफ््ना पाटा रहनुका अलवा फ्रायड, ओसो, आइन्सटाइन, गान्धी आदि महापुरुषहरुले माक्र्सको उचाइलाई चुम्न सकेनन्् कि भन्ने देखिन्छ । मूलतः दर्शन, इतिहास, राजनीति र अर्थशास्त्रमा विशिष्ट योगदान पु¥याएका कार्ल माक्र्स र उनको विचारमाथि आज व्यापक हमला भइरहेको छ । भूमण्डलीय पुँजीवादले माक्र्सको असफल दर्शन, असफल इतिहास, असफल राजनीति र असफल अर्थशास्त्र भनेर चिच्याइरहेको छ । निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका गल्पासाहरु फ््याँकेर टिकेको पुँजीवाद सजिलै बाँच्न सकिरहेको छैन । यो परिदृष्यले सुखी र समृद्ध जीवनका लागि माक्र्सवादी सिद्धान्तलाई वा विचारलाई भौतिक तागत प्रदान गरेर आन्दोलनलाई ठिक दिशामा अगाडि बढाउने हो भने माक्र्सको परिकल्पना समाजवाद र पछि साम्यवाद सुखी र समृद्ध मानव जीवनका लागि विकल्पविहीन गन्तव्य बन्न सक्छ ।
कार्ल माक्र्सको जन्म मे ५, १८१८ मा जर्मनीको ट्रियर शहरमा एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो । कार्ल माक्र्सले आफ््ना पिताको सल्लाह बमोजिम कानुनको विषय लिएर पढे । तर उनको रुचि दर्शन, इतिहास, अर्थशास्त्र र राजनीतिमा डोरिँदै गयो, जसको परिणाम माक्र्सले दर्शनको क्षेत्रमा अध्यात्मवाद र परम्परावादका स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको परिभाषा गरे । उनको परिभाषाले दर्शनका क्षेत्रमा प्रतिध्रुवीय परिभाषाको मौलो खडा ग¥यो । इतिहासलाई उनले ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणका रूपमा विश्लेषण गरे । अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तको नै आविष्कार गरे । उनले अतिरिक्त शोषणको कडा निन्दा गर्दै मजदुर मुक्तिको शङ््खघोष गरे । राजनीतिमा वैज्ञानिक समाजवादको अवधारणा प्रस्तुत गरे ।
यी कामहरु गर्न उनलाई फ्रेडरिक एङ््गेल्स जस्तो आफूसित समान विचार भएको बौद्धिक व्यक्तिको साथ–सहयोग प्राप्त भयो । एङ््गेल्स आर्थिक रूपमा सम्पन्न परिवारमा नोभेम्बर २८, १८२० मा जन्मेका र उमेरका हिसाबले पनि माक्र्सका समकालीन मित्र थिए । आफ््ना साधनामा लागिरहँदा कार्ल माक्र्सलाई कठिन आर्थिक सङ््कट र कतिपय अवस्थामा साहुहरुबाट बेइज्जती र अपमानको सामना गर्नु परिरहेको थिायो । त्यस्तो अवस्थामा एङ््गेल्सले प्रदान गरेको आर्थिक नैतिक सहयोगले माक्र्सको लक्ष्यपूर्ण जीवनधारालाई सकारात्मक सङ््क्रमणको दिशामा अगाडि बढाउन काफी मद्दत पु¥यो ।
माक्र्सकी पत्नी जेनी भोन बेस्टफालेन एउटा समृद्ध परिवारकी सुन्दर सुशील नारी थिइन्् । त्यस्तो सुविधासम्पन्न परिवारमा जन्मेर पनि कठिनाइँपूर्ण जीवनको बाटो रोजेर कार्ल माक्र्सलाई पुरा जीवनभर सहयोग पु¥याइन्् । माक्र्स र जेनी—यी दुई महान्् हृदयहरुको मिलनको सहयोगले पनि माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तको जन्म हुनमा ठुलो सहयोग पुगेको देखिन्छ ।
इतिहासमा त्यतिबेला श्रमिकहरुमाथि अत्यन्त क्रूर र अमानवीय शोषण हुन्थ्यो । युरोपमा एउटा मजदुरहरुको मुक्ति चाहने कम्युनिस्ट लिग भन्ने संस्था जन्मेको थियो । सो संथाले १८४७ मा माक्र्स र एङ््गेल्सलाई एउटा घोषणा पत्र तयार पार्ने जिम्मा दियो । माक्र्स र एङ््गेल्सले १८४८ मा ‘कम्युनिस्ट घोषणा पत्र’ भन्ने दस्तावेज तयार पारे, जसमा “संसारका मजदुर एक हौँ” भनेर लेखिएको थियो । यो नै घोषणा पत्रको यो मूल नारा थियो । यो नाराले विश्का पुँजीपतिहरुलाई थर्कायो । कम्युनिस्ट घोषणा पत्रको जगबाट उठेको युरोपको मजदुर आन्दोलनले व्यापक रूप लियो ।
१८६४ मा मजदुरहरुको प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय गठन भयो । सो अन्तर्राष्ट्रियका नेता माक्र्स, एङ््गेल्स, ब्लाङ््की, लासाल आदि थिए । पछि बाकुनिन पनि त्यसमा सामेल भएका थिए । लासालले दक्षिणपन्थी र ब्लाङ््की, बाकुनिनहरुले अराजकवादी विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्दथे । मध्यमार्गमा माक्र्सवादीहरु थिए । राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय ठोस भौतिक परिस्थितिको तयारी बिना ब्लाङ््कीवादीहरुको नेतृत्वमा १८७१ मा पेरिसका मजदुरहरुले विद्रोह गरे । सुरुमा माक्र्स–एङ््गेल्सले यो विद्रोहसँग विमति राखे । विद्रोहको सूत्रपात भएर सङ््घर्ष अगाडि बढिसकेपछि माक्र्स÷एङ््गेल्सले पेरिस विद्रोहलाई सफल पार्न भगिरथ प्रयत्न गरे । मजदुरहरुले पेरिस शहर कब्जा गरे, जसलाई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा पेरिस कम्युन पनि भनिन्छ । त्यो विश्वमा मजदुरहरुले आफ््नो जीवन–मरणको सङ््घर्षबाट प्राप्त गरेको पहिलो मजदुर सत्ता थियो तर राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रियावादीहरुको गठबन्धनले पेरिसमा बाउन्ने थियरको नेतृत्वमा सैनिक विद्रोह गरायो र ३६,००० मजदुरहरुलाई फ्रान्सको बेल्भिल पाखोमा लगेर गोेली ठोकेर मारियो । यो पुँजीपति वर्गले घटाएको निर्मम र क्रूर घटनाले युरोपको मजदुर आन्दोलनलाई ठुलो क्षतिको सामना गर्नु प¥यो ।
१९७६ मा प्रथम कम्युनिस्ट अन्तराष्ट्रिय नै विघटन भयो । १८८३ मा माक्र्सको निधन भयो । फेरि १८८६ मा अमेरिकाको सिकागोमा ठुलो मजदुर आन्दोलनको उठान भयो । सो आन्दोलनमाथि पुँजीपतिहरुले निर्मम दमन गरे । मजदुर नेताहरुलाई फाँसीको सजाय दिए तर सङ््घर्ष थामिएन । अमेरिकी पुँजीपति वर्ग श्रमिक मजदुरहरुलाई आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरञ्जनको अधिकार दिन विवश भयो । मे १ को मजदुर दिवश यही ऐतिहासिकतासित जोडिएको छ ।
माक्र्सवादको प्रभाव युरोप, अमेरिकामा मात्र सीमित भएन, रुसमा १९०५ मा मजदुरहरुले क्रान्ति गरे । तर त्यो क्रान्ति असफल भयो । १९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा रुसमा माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तका आधारमा समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न भयो । माक्र्सवाद–लेनिनवादले विश्वव्यापी रूप लियो । १९४९ मा माओको नेतृत्वमा चीनमा कम्युनिस्ट क्रान्ति भयो । त्यसपछि कोरिया प्रायद्वीप, भियतनाम, अनि क्युबा लगायत दक्षिण अमेरिकी देशमा तथा इन्डोनेसिया, भारत, चिली, फिलिपिन्स लगायतका मुलुकमा कम्युनिस्ट आन्दोलनका ज्वारभाटाहरु उठे ।
सन्् चालिसको दशकमा युगोस्लाभियामा मार्सल टिटोको नेतृत्वमा आधुनिक संशोधनवादको उदय भएको थियो । बर्नस्टिनको नयाँ संस्करणका रूपमा अगाडि आएको आधुनिक संशोधनवाद १९५६ को रुसको पार्टीको बिसौँ पार्टी महाधिवेशन पश्चात झ््याङ््गिने मौका पायो । त्यसपछि दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गर्ने काम गरे । त्यसो त प्रथम विश्वयुद्ध (१९१४–१८) को पूर्वसन्ध्यामा जर्मन सामाजिक जनवादी पार्टीका नेता कार्ल काउस्कीले प्रतिक्रियावादी सरकारको युद्ध बजेटको समर्थन गरे । माक्र्स–एङ््गेल्सले स्थापना गरेको पार्टीलाई उनले प्रतिक्रियावादी व्यवस्थामा सरकारीकरण गरे । द्वितीय अन्तर्राष्ट्रियका नेतृत्वदायी भूमिकामा रहेका प्रौढ नेताबाट भएको यो गद्दारी आजको कम्युनिस्ट आन्दोलनका लागि पनि ठुलो पाठ हो । यसरी उनले सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रवाद विरुद्ध तलवार उठाएर माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गरे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासलाई हेर्दा कम्युनिस्ट आन्दोलन साम्राज्यवाद पुँजीवादको आक्रमणले भन्दा कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पसेका पुँजीवादका एजेन्टहरुका कारणले बढी भ्रष्ट भएको देखिन्छ ।
आधुनिक पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई आज पनि कम्युनिस्टहरुको वैज्ञानिक समाजवादी सिद्धान्तको फोबियाले खेदिरहेको छ । विश्व पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई टिकाउन वा बचाउन तिनीहरुले निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका सिद्धान्त अनुरूप विश्वमा प्रतिक्रियावादी जनविरोधी सामाजिक आर्थिक नीति अगाडि बढाइरहेका छन्् । यसमा कर्पोरेट पुँजीवादले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक नीति तर्जुमा गराइरहेको छ, जस अन्तर्गत कर्पाेरेट घरानाहरुले मन्त्रीमण्डललाई खेलाइरहन्छन्् । नेपाल जस्ता मुलुकमा नोकरशाही तथा दलाल पुँजीवादले यो प्रतिक्रियावादी गणतान्त्रिक संसदीय सरकारको मन्त्रिमण्डललाई कमिसन, घुस र अकूत चन्दा दिएर खेलाइरहन्छ, अनि आफ््नो हितमा उपयोग गरिरहन्छ । विश्व साम्राज्यवाद र देशीय प्रतिक्रियावादको यो नीतिलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनका दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले साम्राज्यवाद तथा नोकरशाही दलाल पुँजीवादको नाफाको अंश खाएर वर्ग समन्वययवादी सिद्धान्तका आधारमा सहयोग गरिरहेका हुन्छन्् । नेपाल यस्तै चक्करमा फसेको छ । कुरा माक्र्सवाद–लेनिनवादको गर्ने तर काम पुँजीवादको जस्तै गर्ने चरित्र नै दक्षिणपन्थी संशोधनवादी चरित्र हो, जुन माक्र्सको चिन्तनको ठिक विपरीत चरित्रगत चिन्तन हो । त्यसकारण आज विश्व र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रको सबैभन्दा प्रधान समस्या भनेको दक्षिणपन्थी संशोधनवादी समस्या हो । यो समस्यालाई परास्त गरेर भ्रम निवारण नगर्दासम्म कम्युनिस्ट आन्दोलनले नै ठिक दिशा लिन सक्दैन ।
माक्र्स–एङ््गेल्सले संसदीय प्रणालीलाई पुँजीवादी दलहरुले पालो गरेर जनता ठग्ने प्रणाली बताएका छन्् । लेनिनले संसदलाई बुर्जुवाहरुको गफ गर्ने थलो बताएका छन्् । माओत्सेतुङले खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने पसलका रूपमा परिभाषा गरेका छन्् । त्यसकारण विश्व र दुनियाँभरिका सच्चा माक्र्सवादी–लेनिनवादीहरुका लागि सैद्धान्तिक रूपमा यो व्यवस्थासितको अन्तरसम्बन्ध होइन, अन्तरविरोध नै प्रधान विषय हो । यो माक्र्सवाद–लेनिनवादको आधरभूत दृष्टिकोण हो । आधुनिक संशोधनवादीहरुले यही प्रतिक्रियावादी व्यवस्थालाई वुर्जुवाहरुले जस्तै निर्विकल्प सत्यका रूपमा व्याख्या गरेर राजनीतिक क्रान्तिको समापनको घोषणा गरेका छन्् । तिनीहरुले अब आर्थिक क्रान्तिको आवश्यकतामा मात्र जोड लगाएका छैनन््, यही व्यवस्थाबाट नै समाजवादमा सहजै सङ््क्रमण गर्न सकिने फरमान गरेका छन्् । तर नीति तथा कार्यक्रम ल्याउन बेलामा ल्याटिन अमेरिकाका केही मुलुकहरुले ल्याएको जस्तो सामान्य वामपन्थी कार्यक्रम पनि ल्याउन नसकिरहेको अवस्था छ । त्यसैले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) कै केही इमान्दार साथीहरुले ‘अब हामी कम्युनिस्ट मात्र होइन, वामपन्थी पनि रहेनौँ’ भनेर चिन्ता प्रकट गर्नु भएको छ । यो चिन्ताले आजको परिवेशमा निकै ठुलो वैचारिक महङ्खव राखेको छ ।
माक्र्सको मात्र होइन, लेनिनको समयको र आजको युगको चरित्रको समग्र पक्ष बदलिएको छ । माक्र्सवाद–लेनिनवाद एउटा गतिशील दर्शन हो । यसलाई समय सापेक्ष विकास गर्न सकिन्छ । यो कर्मकाण्ड जस्तो जड र रुढ मान्यता बोकेको दर्शन होइन । तर विश्वका पुँजीवादीहरुले माक्र्सवादी सिद्धान्तको जगमा उठेको समाजवादी आन्दोलनलाई परास्त गर्न नयाँ नयाँ वैचारिक सैद्धान्तिक प्रविधिहरुको प्रयोग गरिरहेका छन्् । उनीहरुले समाजवादी मनोविज्ञानमाथि समेत आक्रमण गरिरहेका छन्् । यस्तो अवस्थामा कम्युनिस्टहरुले समयको परिवर्तन, परिस्थिति र माक्र्सवादको विकासका नाममा पुरानै प्रतिक्रियावादी जनविरोधी व्यवस्थासित अन्तरविरोध होइन, अन्तरसम्बन्धलाई प्रधान बनाएर राजनीति गर्नु भनेको माक्र्सवादी चिन्तनमा भ्रष्टीकरण गरेर जनता ठग्ने काम मात्र हो । पुँजीवादले शोषणका नयाँ नयाँ जनता छक्याउने प्रविधि अगाडि ल्याइरहेको अवस्थामा सच्चा कम्युनिस्टहरुले परिवर्तित परिस्थिति अनुरूप क्रान्तिका नयाँ उपाय विचार र प्रविधिको खोजी गर्न जरुरी छ । यसरी मात्रै कम्युनिस्ट आन्दोलनको ठिक बाटो तय हुनेछ । त्यसका लागि वामपन्थी आन्दोलनको शिविरमा व्यापक छलफल बहस र अन्तरक्रियाको आवश्यक छ । आफ््ना विचारमा मात्रै मेरा गोरुका बाह्रै टक्का भने जस्तो रुढ विचारको जगमा विचार सम्प्रेषण गरेर परिणाममुखी गन्तव्यमा पुग्न सकिदैन । ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषणका आधारमा माक्र्सवाद–लेनिनवादको विकास गरेर नैे पक्षमा परिणामुखी कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ । यसरी आएको कार्यक्रमले मात्र कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई रणनीतिक गन्तव्यको दिशामा अगाडि बढाउन मद्दत गर्नेछ ।
“चम्किने धातु जति सुन हुँदैनन््”
– प्रकाश थापा मगर
भनिन्छ– चम्किने जति सबै धातुहरु सुन हुँदैनन्् । तर जसलाई सुनको बारेमा पर्याप्त जानकारी हुँदैन र सुन पहेँलो हुन्छ मात्र भन्ने थाहा हुन्छ, उनीहरु पित्तलबाट पनि झुक्किन सक्छन्् । आवरणमा पित्तल पनि सुन जस्तै हुन्छ । कतिपय अवस्थामा सुन जस्तै चम्किन पनि सक्छ । फेरि पनि सत्य यही हो– सबै चम्किने धातुहरु पहेँलै भए पनि सुन हुँदैनन्् ।
यतिखेर देशमा वामपन्थीहरुको सरकार छ अथवा सरकारमा नेतृत्व वामपन्थीको छ । उसले आफूलाई वामपन्थीहरुको वा कम्युनिस्टको सरकार भनी दावी गरिरहेको छ । नवगठित नेकपामा पूर्व माओवादीहरु समेत सामेल भएपछि त्यो पार्टी केही रातो भएको बताइँदैछ, अन्यथा पूर्व एमाले तीव्र गतिमा पहेँलो बन्दै गइरहेको थियो । पार्टीएकतापछि सत्तारुढ नेकपा कति समयसम्म रातो रहला ? कि त्यो पनि छिट्टै पहेँलो हुनेछ ? त्यसको जवाफ हामीलाई समयले दिनेछ । तर हालसम्मका उसका नीतिहरुले त्यो पार्टी रातो होइन, पहेँलो हुँदै गइरहेको छ भन्न त्यति गाह«ो मान्नु पर्ने स्थिति छैन । तर नेकपाको पहेँलोपन सुन जस्तो होइन, पित्तल जस्तो हो । त्यसै पनि वर्तमान अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक आर्थिक–सामाजिक संरचनामा सत्तासिन भएर रातो कायम रहिरहनु असम्भव जस्तै सम्भावना हो । रातो रहिरहनका लागि त सर्वप्रथमतः वैचारिक–सैद्धान्तिक रूपमा हुनु पर्दछ, त्यसपछि सर्वहारा राज्यक्रान्ति मार्पmत्् सत्तासिन भएको हुनु पर्नेछ ।
सशस्त्र राज्यक्रान्ति बिना नै शान्तिपूर्ण तरिकाबाट अर्थात्् बनिबनाउ राज्य संयन्त्र यथावतै रहेको अवस्थामा अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक संरचनाभित्र वामपन्थीहरुको सरकार गठन भएकाले देशको राजनीतिक परिस्थिति भ्रमपूर्ण बनेको छ । त्यसका बाबजुद वर्तमान सरकारले आफूलाई वामपन्थी वा कम्युनिस्ट मात्रै होइन, समाजवादी बताइरहेको छ । तर व्यवहारमा आधारभूत वा आमूल परिवर्तन नभएकाले वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले क्रान्तिकारी ढङ््गले काम गर्न नसकेको प्रष्टै छ । त्यसको अर्थ ठोस रूपमा वर्तमान सरकारले शोषित–पीडित जनताको पक्षमा काम गर्न सक्दैन भन्ने नै हो । अर्काे अर्थमा वर्तमान सरकारबाट सर्वहारा पङ््क्तिले धेरै अपेक्षा गर्नु हुँदैन भन्ने हो, जसरी यस्तै सारतत्त्वको गतकालका सरकारहरुबाट अपेक्षा राख्ने गरिएको थिएन ।
वामपन्थी नेतृत्वको दुई–तिहाइ बहुमतको सरकार गठन भएपछि कला क्षेत्रको स्थिति के छ ? के कला क्षेत्रमा समेत आमूल परिवर्तन हुँदैछ वा त्यस्तो परिवर्तन हुने सङ््केत देखा परिरहेको छ ? कलाकर्मीहरुका लागि एउटा सरोकारको विषय यो पनि हो । विद्यमान संसदीय प्रणालीभित्र तथा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन रक्षात्मक अवस्थामा रहेका बेला नेपालमा वामपन्थीहरु दुई–तिहाइ बहुमत सहितको सरकार सञ्चालन गर्दछन्् भने त्यसबाट सर्वहारा पङ््क्तिले केही न केही अपेक्षा राख्नु अन्यथा होइन । झन्् कुनै समय वर्तमान सत्तारुढ पार्टीको नेतृत्वमा जनपक्षीय कला क्षेत्रमा योगदान गरेका कलाकारहरुले त त्यस्तो अपेक्षा गर्नु स्वाभाविकै हो । तर सरकारले के गरिरहेको छ ?
के २०६२–६३ सालयता नेपालको कला क्षेत्रमा केही परिवर्तन आएको छ ? ठोस रूपमा त्यस्तो केही पनि देखिन्न । फिल्मी क्षेत्रमा कुनै परिवर्तन भएका छैनन््, यद्यपि त्यसको प्राविधिक क्षेत्रमा क्रमशः विकास हुँदै गइरहेको सत्य हो । त्यसैगरी कलाका अन्य क्षेत्रमा पनि विकास हुँदै गइरहेको छ तर यस क्षेत्रको अन्तर्वस्तुमा कुनै उल्लेखनीय परिवर्तन आइरहेको छैन । अनावश्यक पश्चिमी र भारतीय नक्कल जस्ताको जस्तै छ । अझै त्यो विकृति क्रमशः बढ््दै गइरहेको छ । फिल्मी क्षेत्र अर्थात्् ठुलो पर्दालाई सम्बन्धित मुलुकको ऐना मानिन्छ । फिल्मी क्षेत्रमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ त ? विश्वस्त हुने गरी अवश्य पनि देख्न सकिन्न ।
गैरफिल्मी कला क्षेत्रमा पनि स्थिति उस्तै छ । जनताको स्थितिमा आमूल परिवर्तन नभएकै कारणले अहिले गैरफिल्मी क्षेत्रले पनि परम्परागत गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनय, दृष्याङ््कन (भिडियो) प्रस्तुत गरिरहेका छन्् । लोकगीतमा उही परम्परागत प्रवृत्ति हावी छ । आधुनिक लोक सङ््गीत क्षेत्रमा समेत विरहलाग्दा गीतहरुको व्यापकता छ । मायाँप्रीतिका गीत अहिले पनि व्यापक छन््, त्यसमध्ये कतिपय त विकृत प्रकृतिका पनि छन्् । अझै पनि बहुसङ््ख्यक जनता आत्मनिर्भर अवस्थामा नरहेको प्रतिबिम्ब नै कला क्षेत्रले उतारिहरेको छ । यता, शहरतिर पप, ¥याप अन्तर्गत अश्लील, उपभोक्तावादी जस्ता पश्चिमी गीत–सङ््गीतको प्रभाव बढ््दै गएको छ भने लोकगीत वा शास्त्रीय सङ््गीतलाई पिछडिएको ठान्ने मनोवृत्ति कम भएर गएको छैन । पश्चिमी नक्कलको फलस्वरूप देशका कथित नाम चलेका सङ््गीतकार, गीतकार र गायककारहरुले पश्चिमी मापदण्ड अनुसार नै गीत–सङ््गीतको मूल्याङ््कन गरिरहेको पाइन्छ । आफ््नै देशको मौलिक संस्कार, संस्कृतिमा प्रगतिशील रूपान्तरणको सट्टा आयातित कलालाई प्रोत्साहन दिने परम्परा यथावत नै छ । अन्नपूर्ण मिडिया ग्रुपले “नेपाल आइडल” पछि “को बन्छ करोपति” भित्राएको छ । नेपाली टेलिभिजनमा नै कलापक्ष मजबुत भएका सामग्री पस्किँदा विदेशी च्यानलप्रतिको आकर्षण अवश्य पनि कम हुनेछ । यो स्वागतयोग्य प्रयास हो । तर त्यसका साथै त्यस्ता सामग्री मौलिक र प्रगतिशील चरित्रको हुनु पर्दछ । सरकारले कला क्षेत्रमा यस खालको प्रवृत्तिलाई बढावा दिन आवश्यक ठानेको छैन । गैरफिल्मी क्षेत्रमा न त २०६२–६३ सालको परिवर्तनपछि देशको स्थितिमा बदलिँदो प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ, न शोषित–पीडित जनताको आवाज मुखर गर्ने प्रवृत्ति नै प्रबल देखिन्छ । समग्रमा गैरफिल्मी क्षेत्रमा आमूल परिवर्तनको प्रतिबिम्ब भेट््याउन सकिन्न ।
वर्तमान सत्तारुढ पार्टी लोकतन्त्रका लागि लामो समयसम्म जनआन्दोलनमा सामेल भएको थियो । त्यसको एउटा घटक पूर्व माओवादी त दश वर्षे सशस्त्र युद्धबाट नै आएको थियो । यी दुवै घटक सामेल भएका आन्दोलन, सङ््घर्षमा जनपक्षीय कलाकारहरुको ठुलो पङ््क्ति सामेल थियो । तर सत्तारुढ नेकपाले तिनै कलाकारहरुलाई यतिखेर उपेक्षा गरिरहेको छ । जे.बी. टुहुरे, रामकृष्ण दुवाल जस्ता व्यक्तित्वहरु यतिखेर ओझेलमा परेका छन्् । व्यक्तित्वको विषय छोडिदिने हो भने पनि आन्दोलनमा सँगै लडेका कलाकारहरुको सम्मान हुनु पर्दछ कि पर्दैन ? राज्यको कला सम्बन्धी दृष्टिकोण के हो ? आवधिक रूपमा सत्तामा आएको सत्तारुढ नेकपाले समेत सरकारको कला सम्बन्धी नीति लागु गर्दा सहयात्री कलाकारहरुको सहभागिता आवश्यक मात्र होइन, अनिवार्य नै ठान्नु पर्ने हुन्छ । किनभने प्रत्येक राजनीतिक परिवर्तनपछि आन्दोलनका एजेन्डा स्थापित गर्न आन्दोलनकारी पक्षलाई नै सहभागी गराउनु आवश्यक ठानिन्छ, नत्र अन्य पक्षले जनआन्दोलनको मर्मलाई पक्रिन सक्दैनन्् । आन्दोलनकारी पक्षलाई उपेक्षा गरेर परम्परागत शक्तिहरुको सहयोगबाट परिवर्तनको एजेन्डा संस्थागत गर्छु भन्नु पत्याउन नसकिने विषय मात्र होइन, परिवर्तनप्रति नै इमान्दार नरहनु हो भनी हामीले सरकारलाई सम्झाई रहनु पर्ने विषय होइन । तर विडम्बना ! वर्तमान सरकारको क्रियाकलापलाई हेर्दा उसले यस्तै गरेको जस्तो देखिन थालेको छ ।
वर्गयुक्त समाजमा सत्ता र सरकारले कुनै निश्चित वर्गको हितसाधन गरेको हुन्छ । तर कुनै पनि सरकारले (क्रान्तिकारी कम्युनिस्टहरु वाहेक) आफ््नो यस प्रकारको चरित्र घोषित रूपमा स्वीकार गरेका हुँदैनन्् । उनीहरुले आफू सबैको अथवा दुवै वर्ग (शोषक र शोषित) को प्रतिनिधित्व गर्ने सरकार भएको बताउने गर्दछन्् । तर यथार्थमा वा निर्णायक रूपमा प्रत्येक सत्ता वा सरकारले कुनै खास वर्गको हितसाधनलाई प्राथमिकतामा राखेकै हुन्छ । नेपालमा वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले कुन वर्गको हितसाधन गरिरहेको छ ? एउटा तथ्य प्रष्ट छ– सर्वहारा वर्गको पक्षमा सरकारले अहिलेसम्म ठोस काम गर्न सकिरहेको छैन । धेरै व्यापक क्षेत्रको प्रसङ््ग नउठाउने हो भने पनि सर्वहारा वर्गीय कलाको क्षेत्रमा सरकारको गतिविधिलाई हेर्दा चित्त बुझाउने स्थिति पटक्कै छैन । सरकारले आफूलाई सबैको सरकार बनाउने क्रममा कसैको पनि नबन्ने स्थिति देखिएको छ । संसारभरिका प्रतिक्रियावादीहरुले हँसिया–हथौँडा अङ््कित झण्डा बोक्दासम्म वामपन्थीहरुलाई कम्युनिस्टको रूपमा ब्ल्याकमेलिङ गर्दछन्् । नेपालको हकमा समेत त्यो प्रवृत्ति चरितार्थ हुन्छ । तर वामपन्थी नेतृत्वको सरकार भने देशी–विदेशी प्रतिक्रियावादीहरुको आशिर्वाद प्राप्त गर्ने क्रममा आफैले घोषणा गरेका प्रतिबद्धताहरुबाट समेत पछि हट््दै गइरहेको देखिन्छ । सत्तालोलुपत्ताकै कारण अथवा आफू बहुमतमा रहे पनि प्रतिक्रियावादीहरुको आशिर्वाद प्राप्त नगर्दासम्म सत्ता र सरकारमा टिकिरहन असम्भव हुन्छ भन्ने मानसिकतामा कायम राखेकै कारणले गर्दा संसदीय समिरणमा बहुमत प्राप्त गरिसक्दा पनि यस खालको सत्तालोलुपता देखा परिरहेको छ । यसखालको सत्तालोलुपता अन्तर्गत प्रष्ट बहुमत हुँदाहुँदै पनि मधेशवादी र सी.के. राउत जस्ता शक्तिसँग सरकारले समर्थन पाइरहन मरिहत्ते गरिरहेको प्रष्टै छ । त्यस अन्तर्गत यतिखेर राष्ट्रघाती नागरिकता संशोधन विधेयक र संविधान संशोधन जस्ता विषय उठिरहेका छन्् ।
२०७२ सालको संविधानले २०६२–६३ सालको जनआन्दोलनको उपलब्धि संस्थागत ग¥यो । यो महत्त्वपूर्ण राजनीतिक उपलब्धि हो । तर त्यसका बाबजुद आधारभूत उत्पादन पद्धतिमा नै परिवर्तन हुने गरी राजनीतिक परिवर्तन अझै भएको छैन । ठोस शब्दमा भन्नु पर्दा अर्धसामन्ती उत्पादन सम्बन्ध समाप्त भएर पुँजीवादी उत्पादन सम्बन्ध प्रधान स्वरूपमा आइसकेको छैन । त्यसका लागि त सर्वप्रथम नेपाली सार्वभौमसत्ता र राष्ट्रियता स्वाधीन हुनु पर्दछ । तर त्यसभन्दा पहिला देशको आर्थिक–सामाजिक चरित्र अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक नै रहिरहनेछ । यसरी देशको चरित्र मूल रूपमा अहिलेसम्म पनि त्यही रहेका कारण प्रगतिशील तथा जनवादी कलाकारहरुको तात्कालिक कार्यभार पनि परिवर्तनउन्मुख रहन पुगेको छ, यद्यपि अब सामन्तवादको नाइके राजतन्त्रको नेतृत्व समाप्त भएको छ । तर पनि पिछडिएको उत्पादन सम्बन्ध कायमै रहेका कारण गरिब किसान, मजदुर, सुकम्बासी, हरुवा, चरुवा, कमलरी, कमैया जस्ता उत्पीडित तह–तप्काको समस्या अझै पनि समूल अन्त भएका छैनन्् । सीमान्तकृत जातिहरुको दुःख र पीडा अहिले पनि उस्तै छन्् ।
सर्वहारा वर्गभित्र पर्ने उपर्युक्त तह र तप्काहरु यथास्थितिमा नै रहेका र उनीहरुको दुःख–पीडा अहिले पनि उस्तै रहेका कारण सर्वहारा वर्गीय प्रगतिशील तथा जनवादी कलाकारहरुको कार्यभार पनि परिवर्तन भएको छैन । अहिले पनि उनीहरुले प्रस्तुत गर्ने कला सत्ता विपरीत तर सर्वहारा वर्गको पक्षपोषण हो अथवा महिमामण्डनयुक्त होइन । सरकारका गलत क्रियाकलापको भण्डाफोर नै जनपक्षीय कलाकारिताको मूल प्रवृत्ति हो । सरकार र कलाकारको पङ््क्तिभित्र रहेका कतिपय सत्तापक्षीयले दावी गरे जस्तो समाजवाद र समृद्धिको गीत गाइहाल्नु पर्ने स्थिति अझै सृजना भएको छैन । देशभित्र पुँजीवादको विकास नभएकाले रोजगारीका लागि नेपाली श्रमशक्तिको विदेश पलायन अझै पनि मूल प्रवृत्ति जस्तै बनेको र त्यसले समाजमा विभिन्न खालका प्रभाव, प्रतिक्रियाहरु जन्माइरहेका बेला समृद्धिको फोस्रा कुरामा कसैले विश्वास गर्ने छैन । त्यस्तो स्थिति आइहालेको पनि छैन ।
संसदीय व्यवस्थालाई माओले धेरै पहिले “खसीको टाउको झुण्ड््याएर कुकुरको मासु बेच्ने थलो” बताएका थिए । माओको त्यो विश्लेषण अहिलेका संसदीय व्यवस्थाको हकमा पनि सत्य हो । हामीकहाँ अहिले पनि आगामी चुनावलाई केन्द्रमा राखेर घृणित राजनीति गर्ने गरिन्छ । बाहिर समाजवाद र समृद्धिका गफ गरेर भित्रभित्रै दलाल तथा नोकरशाही पुँजीपति वर्गको हितसाधन गर्ने गरिन्छ । स्वाधीनताको ब्यानरभित्र राष्ट्रघाती नागरिकता विधेयक ल्याएर देशलाई फिजीकरणतर्फ उन्मुख गराइन्छ । यस प्रकार यी संसदीय सरकारहरुले आगामी चुनावबाट समेत बहुमतमा आउने आधार तयार पार्न चर्चा, गुलिया–मिठा कुरा गरे पनि अन्तर्वस्तु वा सारतत्त्वमा कुनै नयाँ विषय उठाएको पाइन्न । त्यसकारण प्रगतिशील तथा जनवादी कलाकारहरुले कुनै पनि भ्रममा नपरी निरन्तर सर्वहारा पङ््क्तिको पक्षमा काम गरिरहनु पर्ने आवश्यकता अहिले पनि छँदैछ ।
वर्तमान राज्यसत्ता समेत परम्परागत छ । तर सरकारले कलात्मक ढङ््गले आफूले समाजवादको पक्षमा काम गरिरहेको, सबै वर्ग वा तह–तप्काका लागि काम गरेको दावी गरिरहेको छ । समाजवाद र समृद्धिको रटान लगाइरहेको छ । “समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली” त सरकारको नारा नै बनेको छ । तर व्यवहारमा भने सरकारको वास्तविकता अर्कै छ । सरकार राष्ट्रिय स्वाधीनताको पक्षमा छैन । कारण– उनीहरु देश पूर्ण स्वाधीन भइसकेको दावी गर्दछन्् । देश असंलग्न परराष्ट्र नीतिको पक्षमा छैन । कारण– त्यसो गर्नु उनीहरुको सत्तालोलुपताको विरुद्ध हुनेछ । सरकार राष्ट्रिय आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको पक्षमा छैन । कारण– त्यसो गर्नु दलाल तथा नोकरशाही पुँजीपति वर्गको हितको विरुद्ध हुनेछ । सरकार सामाजिक न्यायको पक्षमा छैन । कारण– सत्तारुढ दलका लागि देशमा कुनै शोषित–पीडित तप्काको अस्तित्व नै छैन । सरकार समानुपातिक वितरणको पक्षमा छैन । कारण– त्यस्तो समानुपातिक वितरण गर्नु पर्ने लक्षित वर्ग नै देशमा छैन । समग्रमा समाजमा सबैभन्दा बढी हेपिएका, दबिएका, कुल्चिएका र पछि परेका जनताको पक्षमा छैन । त्यसकारण सरकारले आफूले आफूलाई चम्किने पहेँलो धातु सुन नै दावी गरेता पनि त्यो वास्तविक सुन होइन, बढीमा पित्तल हो । पित्तलबाट सुनको अपेक्षा गर्नु हुँदैन ।
वर्तमान सरकार वास्तविक माक्र्सवादी–लेनिनवादी नभएकाले यो सरकारले सर्वहारा वर्गको पक्षमा काम गर्नेछ भनी विश्वास गर्नु आफूले आफैलाई भ्रममा पार्नु हो । रक्तिम सांस्कृतिक अभियानका कलाकारहरुले पनि आफूलाई सरकारद्वारा प्रस्तुत भ्रमको पछि लगाउनु हुँदैन । रक्तिमको सर्वहारा वर्गप्रति समर्पित जुन विरासत रहिआएको छ, त्यसलाई कायम राख्नु पर्दछ । सत्ताको गुणगान गाउने वा सम्पन्न वर्गको गीत गाउने, सत्तापक्षको हितसाधन नगरेर त्यसका विपरीत सर्वहारा वर्गीय कलाकारिताको पक्षपोषण गर्ने अभियानमा अगाडि बढ््नु पर्दछ । रक्तिमको वर्गीय पक्षधरता कायमै रहोस््, त्यो पहेँलो नहोस््—यस खालको सम्भावना विरुद्ध प्रगतिशील तथा जनवादी कलाकारहरु सतर्क बन्नु पर्दछ ।
हामीलाई थाहा छ– कला कुनै खास पार्टी विशेषको हुँदैन । कला वर्गीय हुन्छ, तर पार्टीगत हुँदैन । त्यसकारण रक्तिम सांस्कृतिक अभियानका कलाकर्मीले आफ््नो त्यो वर्गीय पक्षधरता स्मरण गर्नु पर्दछ । रक्तिम सांस्कृतिक अभियान यदि नेकपा (मसाल) नजिकको जनवर्गीय सङ््गठन हो भने पनि त्यसको पूर्व शर्त यो हो– नेकपा (मसाल) सर्वहारा वर्गको पार्टी हो । जबसमम उक्त पार्टी सर्वहारा वर्गको पार्टी रहिरहन्छ, तबसम्म रक्तिमको त्यसप्रतिको उत्तरदायित्व र सम्बन्ध रहिरहन्छ । अर्कातिर, जबसम्म रक्तिमले सर्वहारा वर्गीय कला–साहित्यको पक्षमा पक्षपोषण गरिरहन्छ, तबसम्म त्यो नेकपा (मसाल) को जनवर्गीय सङ््गठन रहिरहन्छ । त्यसरी नेकपा (मसाल) र रक्तिम सांस्कृतिक अभियान दुवै सर्वहारा वर्गीय सङ््गठन रहनु पर्दछ । यी दुवै पार्टी र सङ््गठनले आफ््नो वर्गीय पक्षधरता बिर्सनु हुँदैन । जब यी सङ््गठनहरुमा यस खालको रातोपन समाप्त हुँदै जानेछ, तब पहेँलोपन पनि बढ््दै जानेछ । यस्तो खतराका विरुद्ध सर्वहारा वर्गका कलकार, साहित्यकारहरु सजग रहनु पर्दछ ।
सन्ते कुकुर
देवेन्द्र बस्याल
सन्ते ११ पुगेर १२ मा भर्खर टेकेको छ । बिहान झिसमिसेमै उठेर पुत््पुत्ति दौडिन्छ । खै कताबाट हो, उसले सुसेली हाल्न, गीत गाउन, नाच्न पनि जानेको छ । ऊ बडो रमाइलो र हँसिलो पनि छ । हिड््दाहिड््दै नाचिदिन्छ, कुरा गर्दागर्दै गाइदिन्छ । यो उमेरै उसको यस्तै हो । धेरै धेरै कुराहरु सिक्ने, जान्ने र नक्कल गर्ने समय हो यो उसको । त्यही उमेरका कारणले आजभोलि उसले उसको स्वभाव देखाउन थालेको छ । गाउँभरिका केटाकेटी जम्मा गरेर पुत्ला बनाएर नारा लगाउँदै मुर्दावाद र जिन्दावाद भन्दै हिड््छ ऊ । कहिले झुम्राहरु जुत्ताको मोजामा भरेर गोलो बनाएर भलिबवल खेल्छ । कहिले बारीको डिलमा टिन ठटाएर नाचेर गाएर बाँदर धपाउँछ । पछि गएर कस्तो निक्लने होला ? यो सन्ते देख्ने÷जान्नेहरु पनि छक्कै पर्छन्् उसको स्वभाव देखेर । हरेक प्रश्नको उसलाई उत्तर चाहिन्छ । उसले देखेका आश्र्चयहरुको उसले सही जवाफ खोजिरहन्छ ।
एक दिन उसले यो बादल किन कालो त कहिले सेतो किन हुन्छ बाबा भनेर सोध्यो । म दुई÷चार क्लास पढेर गाईबाख्राको पुच्छर समातेर हिडेको मान्छेले के जान्नु ? “कानो गोरुलाई औंशी न पूर्णिमा” । म विलखबन्दमा परिहालेँ । अर्को दिन त उसले चन्द्रमामा बिजुली नचाहिने हाम्रोमा चाहिने, चन्द्रमा जस्तै यहाँ उज्यालो किन नभा’को होला भनेर सोध्यो ।
आजभोलि उसले प्रश्नैप्रश्नहरुको वर्षा नै गर्न थालेको छ । यो समयमा उसलाई असल शिक्षित अभिभावक, कुशल शिक्षक र उत्कृष्ट साथीको खाँचो छ । किनभने “सङ््गतगुनाको फल” भने जस्तै सप्रिने कि विग्रिने भन्ने दोसाँधमा छ ऊ । ऊ काँचो माटो हो । उसको दिमागमा जुन चिज भ¥यो, त्यही दिगो बन्न पुग्छ, त्यस बालमनमा । जाँडरक्सी खानु हुन्न, धुम्रपान गर्नु हुँदैन । किनभने यी सबै हाम्रो स्वास्थ्यका लागि हानिकारक छन्् । अपशब्दहरु बोल्नु हुँदैन, असल बानीव्यवहार सिक्नु पर्छ भनेर सिकाउने, अह«ाउने समय, साथी र समाज चाहिएको छ उसलाई । चराचाखुराका बचेरा, कुकुर–बिरालोका छाउरा भनेपछि हिरिक्कै हुन्छ सन्ते । बचेरा र छाउराहरुलाई अति नै माया र हेरविचार गर्छ ।
हिजै उसले रातो कुकुरको छाउरो खै कहाँबाट ल्याएको छ घरमा । कचकच र किचकिच थियो त केवल हिजोसम्म उही सन्तेको मात्र थियो घरमा तर आजबाट भने रातो कुकुरको छाउराको आवाज पनि थपिएको छ । त्यही कुकुरको स्याहारसम्भार, खानपान र उसको व्यवस्थापन तथा पढाइलेखाइ अहिले सन्तेको दिनचर्या भएको छ । बाबाआमा, भाइबहिनाभन्दा प्यारो लाग्छ उसलाई त्यो छाउरो । साँच्चै कति राम्रा र मायालु हुन्छन््, सानो छँदा कुकुरबिरालोका छाउराहरु । उनीहरुसँग खेल्नु, उफ्रनु, कुद््नु लुकामारी खेल्नु जस्तो आनन्द जीवनमा अरु के नै हुन सक्छ जस्तो पनि लाग्छ, कता कता एक पटक । हो, त्यही आनन्दमा व्यस्त छ सन्ते आजभोलि । लाग्छ, सन्तेको शरीरको कुनै अङ््ग नै हो त्यो छाउरो, छाउरोलाई दुख्दा सन्तेलाई पनि दुख्छ, छाउरो रुँदा सन्ते पनि रुन्छ । उनीहरु सँगै खान्छन, सँगै खेल्छन र सँगै रमाउँछन्् । कसैले छाउरोलाई छोयो कि सन्ते जाई लागिहाल्छ । म उनीहरुको घनिष्टताको व्याख्या गर्नै सक्दिनँ । मैले कसरी वर्णन गरुँ ? त्यहाँ कुनै शब्द नै भेटाउँदिनँ ।
समय बित्दै गयो । छाउरो पनि ठुलो हुँदै गयो । सन्तेको पनि बुद्धि पस्दैछ । अहिले छाउराको नाम पनि राखेको छ सन्तेले बिजुली । नाम अनुसारको काम छ बिजुलीको । बाँदर देख्नै हुँदैन, बिजुलीको गतिमा उड््छ छाउरो । शत्रुको पत्तासाफ गर्नु बिजुलीको विशेषता हो । कतिसम्म ज्याद्रो छ छाउरो भनेपछि नयाँ मान्छे, झुत्रेझाम्टे देख्नै हुँदैन, झ्याप्पै जान्छ टोक्न । गलत कुराको सुइँको उसले सुँगेरै पत्ता लगाउँछ । उडेको चरो पनि छोप्ला जस्तो गतिवान छ बिजुली । रातभरि पिँढीको डिलमा हुन्छ ड््युटी उसको, भुकेर रातभरि घर–समाजको सेवा गर्छ बिजुलीले । लाग्छ, बिजुलीले पनि यो समाजको सेवा, परिवर्तन र उन्नति चाहेको होला । समाजमा शान्ति–सुव्यवस्था कायम गर्ने उसको कर्तव्य वा सपना होला ।
बिजुलीको काम देखेर घर–समाज र सन्ते निकै हर्षित छन्् । बिजुलीको काम अनुसारको सेवा दिन सन्तेले एउटा छुट्टै कुटी बनाएको छ । खानापानी, ओढ््ने–ओछ््याउने सबै कुटीमै तयार पार्छ सन्तेले बिजुलीका लागि । बिहान दिसापिसाब, मर्निङ वाक लगायतका आवश्यक सबै सुविधा दिलाउँछ सन्तेले ।
हिजो अस्ती पिँढीको डिलमा बसेर घर र गाउँको सेवा गर्ने बिजुली आजभोलि कुटीभित्र बस्छ । फर्की फर्की सुत्छ । ज्यान तनक्क तन्काउँछ । कुनै आवाज सुन्यो भने कुटीबाटै नुर्कन्छ बिजुली । बारीमा बाँदर आएर चेचे भन्यो भने कुटीभित्रै उता घुसारिन्छ, बाहिर निक्लनै मान्दैन ।
बिजुलीको बानीव्यवहारमा आएको नाटकीय परिवर्तनले घरपरिवार, समाज र सन्ते अचम्म परेका छन । आवश्यकताभन्दा बढी सुविधाले मानव मात्र होइन, पशुलाई पनि आलश्य र विलासी बनाउँछ भन्ने कुरा बिजुलीले देखाइरहेको छ । उसको व्यवहारले आक्रान्त भएको सन्तेले केही हप्कीदप्की गर्न थालेको छ । त्यो व्यवहार बिजुलीले बुझिसकेको छ । अब सन्तेबाट दानपानी र सेवा–सुविधा मिल्दैन भन्ने कुरा बिजुलीले जानिसकेको छ । आजभोलि ऊ जसले दानपानी दिन्छ, उसैसँग लाडिन्छ, खेल्छ, सन्तेलाई देख्यो कि नुर्कने, टोक्ला जस्तो गर्ने स्वभाव देखाउँछ । बडो अचम्मै छ, दानापानी र सेवा–सुविधाले पशुलाई पनि छोएको हुँदो रहेछ ।
वामपन्थी
– बलराम तिमिल्सिना
घुकचना खाए पनि वामपन्थी !
सिनो झैँ गन्हाए पनि वामपन्थी !

वर्गको कुरा अब भइगयो विचरा !
मजदुर नै सताए पनि वामपन्थी !

हिजो पो नास्तिक भौतिकवादी !
मन्दिर चर्च धाए पनि वामपन्थी !

भोकानाङ््गाको रगत र पसिना !
पिएर अघाए पनि वामपन्थी !

यस्ता सजिला आए हो जमाना !
जुनै गीत गाए पनि वामपन्थी !

खानै नहुने भनिएका सब चिज !
खाए सकाए पनि वामपन्थी !

तष्कर ठेकेदार भ्रष्ट र अनैतिक !
सारा ती अटाए पनि वामपन्थी !
(२०७६ वैशाख २८, पर्यटन बोर्ड, काठमाडौँ)
(घु– घुस, क– कमिसन, च– चन्दा, ना– नाफा)
को हो देवता ?
कौशिला
फाटेको जीवनसँगै
पानी जस्तो सङ््लो मन बोकेर
सखारै आँगन छोड््छन््
मेरा बा
उनी हतारिन्छ््न््
ढुङ््गालाई देउता बनाउन,
उनको गन्तव्य
त्यही बगरे घाट हो
जहाँ असङ््ख्य मृत्युहरूले
धुवाँमा गन्ध छोडेर गएका छन्् ।

बालुवाको ओछ््यानमाथि पल्टिरहेको
आर्यघाटको ढुङ््गोलाई
जोख्दैनन्् उनी
धर्मको काँटामा
केवल आफ््नै सङ््गीतको सूत्रमा बाँध्छन््
जीवनको लयलाई ।

जिम्मेवारीलाई शिरमा राख्छन््
उनलाई कण्ठ छ
भोकको समाजशास्त्र
उनलाई थाहा छ
भोक पढ््दापढ््दै
उनले रोपेको धर्मको बिउ
देवताको रूपमा प्रतिबिम्बित भइदिन्छ
यही ढुङ््गामा ।

बाले जान्दछ््न््
पूजा गर्दैन कसैले मान्छेको कर्मलाई
र पनि अरुकै लागि
छिनो चलाएर ढुङ््गामा
विष्णु बनाइदिए
शिव हुर्काइदिए
गणेश सृष्टि गरिदिए
अलौकिक देउता सृजना गरिदिए
आफ््ना लागि कहिल्यै बनाएनन््
मन पर्ने देवता र
छरेनन्् ढुङ््गामा राता अक्षता ।

मध्यि देवीनाच र धाननाच हेर्दा र असारे गीतहरु सुन्दा हो कि जस्तो पनि लाग्छ । गाथागायनको परम्परा पनि निकै प्राचीन लाग्छ । आज हुड््केले हुड््को बजाएर र गन्धर्वले सारङ््गी रेटेर जुन गाथा गायन गर्छन्् र ती गाथा गाउने गायक जातिका रूपमा जसरी चिनिएका छन््, यिनले प्राचीन परम्पराको झल्को दिउका छन्् । यस्तै अर्को बालुन छ । यसबा बालुन गाउँदै नृत्य गरिन्छ । हाउभाउ पनि लाइन्छ । अझ सोरठी र घाटुमा त गायन, बाद्यबाद्यन, नृत्य सहित अभिनय पनि हुन्छ । यसलाई त लोकनृत्य नाटक मात्र नभई सङ््गीत नाटक समेत भन्न सकिन्छ ।
सङ््गीत नाटक नाटककै एउटा प्रकार हो । विषयले, प्रवृत्तिले, परिणतिले भाषिक संरचना र प्रस्तुतिले नाटक विभिन्न प्रकारमा विभक्त भएको छ । जस्तो परिणतिका आधारमा दुखान्त र सुखान्त नाटक छुट््टिएको छ, त्यसैगरी भाषिक आधारमा गद्य र पद्य भनी वर्गीकृत भएको छ । हामीले जुन प्रगतिबादी भनेका छौँ, यो प्रवृत्तिका आधारमा आदर्शबादी, यथार्थबादी, मनोविश्लेषणबादी, प्रयोगबादी जस्तै वर्गीकृत भएको हो । यसैगरी सङ््गीत नाटक पनि ध्वनिनाटक, सडक नाटक, गीतिनाटक झैँ प्रस्तुतिका आधारमा वर्गीकृत भएको नाटकको एक रूप हो ।
सङ््गीत नाटकलाई ‘अपेरा’ भनिएको पाइन्छ । ‘अपेरा’ अङ््ग्रेजी शब्द हो तर आयो इटालिएर फ्रेज ‘अपेरा इन म्युजिका’ (सङ््गीत कार्य) बाट यसलाई पुनर्जागरण कालको उत्पादन ठानिन्छ ।०
नाटकलाई महाकाव्य जस्तै साहित्यको प्राचीन विधा मानिन्छ । यो लोकप्रिय विधा हो । यो संबाद्यका माध्यमबाट संरचित हुन्छ (श्रेष्ठ र शर्मा, २०६३ ः १३२) । यसमा मूल रूपमा अनुकरण र संबाद्य हुन्छ, जुन दृष्य संयोजन सहित रङ््गमञ्जबाट प्रदर्शित हुन्छ । कथानक, पात्र, परिवेश, संबाद्य, द्वन्द्व यसका तŒवहरु हुन्् । नेपालमा लिच्छविकाल र मल्लकालमा समेत कुनै न कुनै रूपमा नाटक खेलिने गरेको र ती नाटकहरु संस्कृत भाषाका भएको उल्लेख पाइन्छ । नेपाली भाषाको नाटकको सुरुवात त मोतीराम भट्टको पालादेखि भएको र अझै मौलिक नाटक पहलमान सिंह स्वाँरको ‘अटल बहादुर’ (१९६०) लाई मानिएको पाइन्छ (उपाध्याय, २०३२ ः १८४) । यसपछि नेपाली नाटकलाई बालकृष्ण सम, भीमनिधि तिवारी, गोपाल प्रसाद रिमाल आदिले अगाडि बढाउँदै आएर आजसम्म आइपुगेको छ ।
नाटकमा जस्तै अपेरामा पनि कथानक, पात्र, दृष्यविधान, पदरचना, विचारतŒव आदि सबै अङ््गहरु हुन्छन्् । यसमा थप सङ््गीत तŒव हुन्छ र यसले नै नाट््य तŒवलाई निर्देशित गर्दछ । रङ््गमञ्चको तल वा साइडमा रहेको बाद्यवृन्दपिटबाट बाद्यवृन्दले निदिष्ट गरेको सङ््गीत अनुसार अभिनय कलाकारले गायन र अभियनय गर्ने नाट््यकला नै अपेरा हो । यसमा अभिनय गर्नेले नै अपेरागीत गाउने र उनीहरु तालिमप्राप्त कलाकार हुनु पर्ने समेत उल्लेख पाइन्छ (दर्नाल, २०५८ ः ३५) ।
नेपाली नाटकसँगै नेपाली अपेराहरु पनि आरम्भ भएका भए पनि अपेरा नेपालको देन होइन । यसलाई युरोपको पुनर्जागरण कालको उपलब्धि ठानिन्छ । यो सोह«ौँ शताब्दीमा इटलीमा जन्मेको अर्थात्् इटलीको फ््लोरेन्स दरबारमा दरबारियाहरुको आमोदप्रमोदका लागि धर्म निरपेक्ष विषयवस्तुलाई साङ््गीतिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने नयाँ खालको होडबाजीमै यो जन्मिएको थियो । एकैसाथ अभियन, गायन, नृत्यर बाद्यवृन्दद्वारा सङ््गीत प्रस्तुत गर्ने होडबाजीको क्रममा अपेरा जन्मिएको पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ९) । तर चिनियाँहरुको सांस्कृतिक परम्परा भने लामो छ । झाव वंश (ई. ३१९–३५०) देखि नै अपेराको आरम्भ भएको, क्वीवंशको समयमा मुखमा रङ पोतेर वा मुकुण्डो लगाएर गीत र नृत्य सहित अभिनय गर्ने चलन भएको, हास्य कलाकारद्वारा खेलिने साधारण नाटकदेखि स्त्रीको भेषमा पुरुषले नै अभिनय गर्ने चलन भएको र पछि ई. ७१२ तिर तानवंशको पालामा सङ््गीत एकेडेमी बनेको, एउटै मात्र पात्रले अभिनय र गायन गर्ने काव्य–नाटकको विकास पनि भएको र र पछि चिनियाँ क्रान्तिका बेला ‘बेजिङ अपेरा’ को विकास भएको, माओको ‘पूर्व रातो भो’ गीतका आधारमा ‘द इस्ट इज रेड’ शीर्षकमा जनसङ््घर्षको कथानक राखेर भाग भाग गरी अपेरा निर्माण गरिएको पाइन्छ । साथै पछि चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिको बेलामा ‘ग्याङ अफ फोर’ को अगुवाइमा ‘आठ नमूना अपेरा’ अन्तर्गत ‘रातो लालटिन’ अपेराको उद््भव भएको र पश्चिमका अपेराहरुलाई ‘मृतनाटक’ एवं ‘विषालु घाँस’ को नाम दिएर प्रतिबन्ध लगाइएको उल्लेख पाइन्छ । ००
२. नेपाली अपेराको प्रसङ््ग
‘एकाध कोइलीले गाउँदैमा वसन्त आएको हुँदैन’ भने झैँ नेपाली नाटकको आरम्भतिरै नेपाली अपेराको पनि सुरुवात भएको भए पनि वि.सं. १९६९ देखि २००७ सम्म झण्डै चार दशक नेपाली अपेराहरु नलेखिएकाले नखेलिएकाले अपेरालाई नाटकलाई समवस्यक मान्न र अपेराको वसन्त आएको मान्न नसकिने भएको छ । वीर शमशेरका माइला छोरा धर्म शमशेरलाई अशोक सुन्दरी नामकी पार्वतीकी मानसपुत्रीलाई हुण्डले भगाएको र नहुषले हुण्डलाई मारी अशोक सुन्दरीसँग विवाह गरेको पौराणिक कथा वा मिथक मन परेकाले यसै कथाको आधारमा अपेरा बनाउन दरबारको हुकुम भएपछि शम्भु प्रसाद ढुङ््गेल र उनका साथीहरु मिली बनाएको अशोक सुनदरी अपेरा वि.सं. १९७४ मा दरबारमै मञ्चक गरिएको उल्लेख पाइन्छ (शर्मा, २०७३ ः ६४) र यसमा उस्ताद झुमकलाल मिश्रले सङ््गीत प्रदन गरिएको समेत उल्लेख पाइन्छ । तर यसपछि भने २००७ सम्म कुनै अपेरा मञ्चन भएको उल्लेख पाइदैन, यद्यपि त्यस समयदेखि हालसम्म यो १०६ वर्षभित्र ५४ वटा नेपाली अपेराहरुका पाठ््यपुस्तकहरु तयार भएका र कतिपय मञ्चित भएको उल्लेख पाइन्छ ः गिरीश वल्लभ जोशीको ‘पशुपति सभा र सत्य नारायण चरित्र’ (सं. १९६९), शम्भु प्रसाद ढुङ््ग्यालको ‘अशोक सुन्दरी’ (सं. १९७४), मोहन बहादुर मल्लको ‘पगल दुनियाँ’ (२००८), लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको ‘मुनामदन’ (२००९), ‘कृषिवाला’ (२०२१), बालकृष्ण सभको ‘नालापानीमा’ (२०२०) देाि माधव घिमिरेका ‘शकुन्तला’, ‘मालती मङ््गले’, ‘विषकन्या’, ‘अश्वत्थामा’, ‘हिमालपारि हिमालवारि’, ‘देउकी’, ‘बालकुमारी’ आदि र यी लगायत पाँच दर्जन जति अपेराहरु लेखिएका देखिन्छन्् ।
आजभन्दा सय वर्ष अगाडि मञ्चन गरिएको नेपाली अपेरा ‘अशोक सुन्दरी’ अझ त्यो भन्दा पनि पाँच वर्ष अघि प्रकाशित ‘पशुति सभा’ को चर्चाले हामीलाई छक्क पारेको छ । त्यसबेलाका नेपाली लेखक, कलाकारहरुमा अपेराको सोच कसरी पैदा भयो होला ! मलाई लाग्छ, यसक दुई वटा कारण हुनु पर्छ– पहिलो, उहाँहरु हिन्दी, फारसी नाटक मार्फत्् पाश्चात्य अपेरा अवलोकन गर्न पुगेको हुनु पर्दछ । दोस्रो, पूर्वीय परम्परामा नाटकलाई रूपक र उपरूपक गरी जुन विविध वर्गीकरण गरिएको छ, यसमा अपेरा प्रकारको कुनै नाटकको परम्परा हुनु पर्छ र उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई राजा–महाराजा र उसको हुकुम अनुसार अपेराकै तहको नाटकको नजिक पुगेको हुनु पर्छ । तेस्रो– हाम्रो लोक परम्परामा लाखेनाच, मारुनी नाच, दुर्गानाथ, देवनाथ, इन्द्रायणी नाच जस्ता शब्द नभएका बाद्यबाद्यनमा मात्र नाचिते नाचहरु थिए । यसी गरी भाटका गीत र अभिनय नाच, असारे, तिजे, रत्यौली, गीतगायन, नृत्यनाच र धाननाचको प्रचलन पनि थियो । अझ लोक परम्परामा त लोक नृत्य नाटकहरु बालुन, सोरठी र घाँटु ज स्ता झण्डै अपेराकै स्तरका नृत्य नाटकहरु थिए र छन्् । उहाँहरु यसबाट प्रभावित भई यसमा केही नयाँपन थपेको पनि हुन सक्छ । तर जे भए पनि नेपाली रङ््गमञ्चमा अपेराको उदय भयो र हाम्रो कला, साहित्यको भण्डारमा एउटा नवीन सम्पदा थपियो ।
३. प्रगतिबादी अपेरा
प्रगतिबाद्य यथार्थबादी सामाजिक चिन्तनको विकसित रूप हो । अक्टोबर क्रान्तिपछि सोभियत रुसका साहित्य चिन्तक गोर्कीले यसलाई साहित्य र कलाको ‘समाजबादी यथार्थबादी’ धारा भनेका थिए । त्यहाँको क्रान्तिपछिको नयाँ यथार्थलाई यसरी औल्याइएको थियो ः वस्तुनिष्ठ दृष्टि, यथार्थ चित्रण, वर्गीय पक्षधरता, प्रारूपपित पात्र र घटना, उदात्त नायक र क्रान्तिकारी आशावादिता जस्ता गुणहरु यसमा सामेल थिए ।
श्रमजीवीको आन्दोलनमा उन्नत चेतना बाहिरबात र माथिबाट आउँछ भने झैँ नेपाली समाजमा समाजबादी चेतना कम्युनिस्ट बुद्धिजीवीहरुले रुस र चीनको क्रान्तिको प्रभावमा भित्राए । पृष्ठभूमिमा राजनीतिक सङ््गठनहरुको गठन, सहिदकाण्ड, मकैको खेतीकाण्डदेखि योगमायाको जल समाधिसम्मका काण्डहरु थिए । अझै अगाडि जाने हो भने मध्ययुगिन सामन्ती समाजका दासप्रथा, सतिप्रथा जस्ता त्रासद रुढीका छायाहरु पनि हटिसकेका थिएनन्् ।
समाजवादी उन्नत चेतना नेपालमा प्रवेश गर्दा यहाँको विशेषता अङ््गिकार गरेर प्रवेश गरेको देखिन्छ । यहाँको धार्मिकता, जातीयता, लैङ््गिकता र प्रादेशिक मानसिकताको निरपेक्ष भएर होइन, तिनकै सापेक्षतामा प्रवेश गरेको देखिन्छ । यस चिन्तनलाई सांस्कृतिक क्षेत्रबाट अघि बढाउन सङ््गठित अभियान थालिएको र प्रगतिशील लेखक सङ््घ नामक सङ््गठनको जग श्याम प्रसाद शर्मा, गोविन्द प्रसाद लोहनी, भवानी घिमिरे, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, धर्मराज थापाहरुले राखेको पाइन्छ (सुब्बा, २०७४ ः ३१) । यसै गरी यसलाई गोकुल जोशी, युद्ध प्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान लगायतका कवि, लेखक, कलाकारहरुले अगाडि बढाउको र नेपाली आकाश प्रगतिबादी संस्कृति, गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनयले गुञ्जित हुन पुगेको पाइन्छ ।
‘पचास रुपैयाको तमसुक’ जस्ता नाट््य प्रदर्शन, जनगीति मालाहरुको प्रकाशन, वेदना, सङ््कल्प परिवार जस्ता सांस्कृतिक सङ््गठनहरुको निर्माण, देशभरि जनगीतहरुको विस्तार, जनजीविका, राष्ट्रिय अखण्डता, वर्गीय पक्षधरता आदिका बारेमा गीत, गायन, नाटकहरुको प्रदर्शन, लोकगीत, सङ््गीत र लोक साहितयहरुको सङ््कलन र अध्ययन आदिका माध्यमबाट प्रगतिबादी चिन्तन मुखरित भइरहेको थियो ।
पञ्चायती व्यवस्था एवं निरङ््कुश राजतन्त्र जनसंस्कृतिको विरोधी भएकाले हाम्रा कलाकारहरुले ‘हाम्रो देशको प्यारो कवि जेलमा बन्द छ’ भनेर भावउच्छ््लन गर्नु परेको थियो । ‘गाउँगाउँबाट उठ…’ भनेर आह््वान गर्नु परेको थियो । ‘यो सरकारले के के दियो ? बुट, लाठी गोली दियो’ भनेर कुर्लिनु परेको थियो । ‘कोही त भने जहाजमा हार, कोही त भने पसिना तार’ भनेर वर्गीय भेद बताउनु परेको थियो । आज यी कुराहरुको उल्लेख किन गर्नु प¥यो भने प्रगतिबादी अपेराको उद््भव यिनै कुराहरुको समष्टिगत अभिव्यक्तिमा भएको थियो । पृष्ठभूमिका आधारमा लोकनृत्य नाटकहरु पनि थिए । केही अपेराहरु पनि मञ्चित भइसकेका थिए । त्यसमाथि प्रमुख प्रभाव चिनियाँ अपेरा र कोरियन अपेराहरुको परेको थियो । खासगरी चिनियाँ सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्तिताकाका अपेराहरुको प्रभाव परेको थियो । यिनै प्रभावहरुको फूलबारीमा प्रगतिबादी अपेरा ‘सिम्मा’ फुल्यो, फक्र््यो ।
‘सिम्मा’ प्रगतिबादी धारको पहिलो नेपाली अपेरा थियो । यसको पाठपुस्तिकाका लेखक एवं ‘सिम्मा’ का कल्पनाकार, प्रख्यात प्रगतिशील गायक, सङ््गीतकार, गीतकार रायन (नारायण भक्त श्रेष्ठ) हुन्् । उनी अर्का जनसङ््गीतकार रामेश श्रेष्ठसँगै ओखलढुङ््गाबाट रेडियो नेपालमा लोकगीत गाउन छानिएर काठमाडौँ आएका थिए । यी दुईको ‘गाई चर्नेमा भैँसी च¥यो वनको सेखी झ¥यो, वनको राजा कुशुण्डालाई हजुर भन्नु प¥यो’ भन्ने गीत सेन्सरमा परेको थियो र ‘वनको राजा…’ भन्ने शब्द हटाएर ‘मै हुँ भन्ने सामन्तीलाई’ शब्द राखेर गाएका थिए । यी दुईको स्वर सुनेर प्रख्यात लेखिमा पारिजात प्रभावित हुनु भएको थियो र यसकै विकास भएर रायन प्रगतिबादी गीत–सङ््गीतको धारामा सम्मिलित हुन आइपुगेका हुन्् । उनको ‘सिम्मा’ बाट नै प्रगतिबादी अपेराहरुको प्रारम्भ भयो र आज भण्डै दुई दर्जन प्रगतिबादी अपेरामा पाठपुस्तकहरु प्रकाशित भएका छन्् ।
४. प्रगतिबादी अपेराको विकासक्रम
४.१. सिम्मा (२०३८)
‘सिम्मा’ एउटा पात्र डेङ््सु भन्छ– ‘नआऊन्् कोही नफसून्् कोही मुग्लानमा नेपाली’ । ‘डेङ््सु’ मात्र नभई ‘ठुले’, ‘गोर्जा’, ‘खाम्बे’, ‘गान्बा’ सबै पात्रहरुमा विद्रोही चेना पैदा भएको छ । भाडाको सिपाहीको रूपमा विदेशीका निम्ति आफू जस्तै गरिबलाई मार्नु पर्ने विदेशी सेनाको सिपाही हुनु परेकोमा सबैले पछुतो मानेका छन । साहुबाट घरबार लुटिएकी र ऋणको बहानामा साहुको नोकर्नी भएर बत्तिस हण्डर खाएकी ‘सिम्मा’ रानी पनि देशभित्रै शत्रुसँग लड््न विदेशबाट डेङ््सुहरु फर्किनु पर्ने सन्देश पठाउँथे र भाडाको सिपाही हुन कोही पनि नआऊन्् भन्ने विद्रोही भाव व्यक्त गर्दै डेङ््सुहरु फर्किन्छन्् । रोजगारीका निम्ति परदेश जानु पर्ने र भाडाको सिपाही भएर युद्धमा जानु पर्ने बाध्यता नेपालीहरुको राष्ट्रिय नियति हो । देशमा सुशासन भए, जनबादी व्यवस्था भए यो नियति भोग्नु पर्दैनथ्यो । यो नियति त आज पनि नेपालीले भोगिरहेका छन्् । आज वैदेशिक रोजगारीका कारणले गाउँ रित्तो भएको छ, युवाहीन भएको छ । आज पनि देवकोटाले मुना झैँ रायनकी ‘सिम्मा’ झै नेपाली चेली रोएर बसेका छन्् । आज त झन्् तिनले लास पर्खेर बस्नु परेको छ ।
सिम्माले अन्तर्वस्तुका हिसाबले जुन राष्ट्रिय यथार्थ प्रस्तुत गरेको छ, यसलाई हेर्ने दृष्टि भने आलोचनात्मक मात्र छ । कलाका दृष्टिले भने सिम्मा प्रभावशाली, भव्य र प्रेरणादायी रहेको छ ।
४.२ आमा (२०३०)
यस अपेराको पाठपुस्तकका रचयिता उदय शर्मा हुन्् । सिम्माको डेङ््सु झैँ यसका एक प्रमुख पात्र ‘मणिराम’ ‘मायादेवी’ लाई गाउँमा छोडेर भारतमा दरबान हुन पुगेको छ । ऊ कमाई गुमाएर नौ वर्षपछि घर फर्किन्छ । ‘धनवीरे’ मार्फत्् मायादेवी मणिरामलाई गाउँको शोषण र अन्यायको खबर पठाउँथे । सेटिङ सिम्माकै जस्तो छ । वर्गीय चेतना बोकेका पात्र ‘मास्टर’ र मणिरामको छोरो ‘सोहन’ यस अपेराको ज्यान हो । यथास्थिति विरुद्ध उनीहरु सङ््गठित देखिन्छन्् । यो कृति वर्गीय चेतनाका दृष्टिले सिम्मा भन्दा परिष्कृत र कलाका हिसाबले सिम्मा भन्दा होचो देखिन्छ ।
४.३ सिन्धुलीको व्यथा (२०४१)
यो अपेराको पाठपुस्तिकाका लेखक पनि उदय शर्मा नै हुन्् । २५ पृष्ठ र ५ वटा दृष्यहरुमा संरचित यस नाटकको विषयवस्तु प्राकृतिक प्रकोपलाई बनाइउको छ । सिन्धुलीका केही गाउँहरु (मरिनखोला र खुर्कोट) मा बाढीले धनजनको क्षति गरेको र घरपरिवार गुमाएका ‘सोनाम’ आफू जस्तै पीडितहरुले जङ््गलको छेउमा बनाएको झुप्रोमा आश्रय लिन पुग्छ । वनपाले र पुलिस प्रशासनले पीडितबाट सुको नपाएपछि झोपडीमा आगो लगाउँछन्् । सोनाम सङ््घर्ष गर्दा घाइते हुन्छ र पञ्चायती व्यवस्था विरुद्ध सङ््घर्ष गर्न तम्सिन्छ । यसमा आलोचनात्मक चेतना मुखरित भएको छ तर ‘आमा’ भन्दा चेतनाको हिसाबले खस्किएको छ ।
४.४ सहिदकी आमा (२०४१)
अपेराको विकासक्रममा चौथो नम्बरमा रहेको र अघिल्ला तीन अपेराको विषयवस्तु भन्दा फरक र नयाँ विषयवस्तु रहेको यस पाठपुस्तिकाका रचयिना अग्निशिखा (?) हुन्् ।
४.५. युद्ध जारी छ (२०४९)
यसका रचयिता मुक्तिबन्धु (शारदा रमण नेपाल) हुन्् । बिन्दु शर्माले आफ््नो पुस्तकमा यस अपेराको चर्चा गरेकी छन्् ।
४.६. फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा (२०५९)
यो नाटकका रचनाकार उदय शर्मा (मुकुन्द न्यौपाने) हुन्् । यसमा उनले विदेशी सेनामा भर्ती भएर फोकल्यान्डको युद्धमा पुगेको ‘रूपे’ पात्रले राष्ट्रिय स्वाभिानको बोध गर्दछ । गोर्खे कमान्डर ‘चन्द्रे’ गोरेहरुको चम्चा बन्छ र गोर्खे सिपाहीलाई कुटपिट गर्छ । रूपेले लडाइँमा एउटा खुट्टा पनि गुमाउँछ । उसकी मायालु ‘आशा’ उसकै आशामा तड््पिएर मजदुरी गर्न बसेकी हुन्छे । ‘सिम्मा’ का डेङ््सुहरु मुग्लानमा कोही नआऊन भने्् फर्किन्छन्् भने यस अपेराका मुख्य पात्रहरु अङ््ग्रेज पल्टनका कमान्डरहरुसँग सङ््घर्ष गरेर फर्किन्छन्् । ‘सिम्मा’ कै सेटिङमा भए पनि यसमा विदेशी सेनामा भएको अन्याय देखाइएको छ । विदेशीले गोर्खेलाई अपमान गरेको देखाइएको छ । द्वन्द्व देखाइएको छ । विद्रोही चेत थपिएको छ तर ‘आमा’ को उचाइमा उठ््न सकेको छैन ।
४.७ कहाली (२०४९)
कहाली रायनको दोस्रो नाटक हो । एड््सबारे जनचेतनालाई विषयवस्तु बनाइएको छ । यसमा वर्गीय चेतना भरिएको छैन । मानवताबादी दृष्टि प्रस्तुत भएको छ । प्रचार नाटकको रूपमा यसले भूमिका निर्वाह गरेको छ । गुरुआमाले बालबच्चालाई डाक्टरकहाँ लगेर रोगीकै उपस्थितिमा रोगको जानकारी दिएको देखाइएको छ । तर यसले सामाजिक र वर्गीय समस्या छोडेर जुन प्रचार कार्यमा केन्द्रित भएको छ, यसले रायनलाई ‘सिम्मा’ को स्तरबाट तल झारेको छ । यो सामाजिक यथार्थबादी चेतनाभन्दा माथि उठ््न सकेको छैन ।
४.८ ठूली (२०५१)
‘ठूली’ प्रख्यात गायक जीवन शर्माको रचना हो । यसमा पनि ‘सिम्मा’ र ‘फूलबारीको कथा हवाइको व्यथा’ मा झै गाउँको अभाव, गरिबी, शोषण, अन्यायको जीवन भोगेको ‘ठूले’ पात्र विदेशी सेनामा भर्ती भएर श्रीलङ््कामा पुगेको छ । गाउँमा सेते, ठूली, आमाहरु सामन्त खेमवीर उसको भरौटे रमाकान्तबाट पीडित देखिन्छ । यसको आफ््नोपन भनेको सेते र ठूली पहिले नै वर्गसचेत युवायुवतीको रूपमा चित्रित छन्् । उनीहरु सामन्तका विरुद्ध प्रत्यक्ष सङ््घर्ष गर्दछन्् । पहिले पहेँलो कपडा लाउने रमाकान्त बहुदल आएपछि निलो कपडा लगाएर निस्कन्छ । उसलाई उसकै प्रभु खेमवीरले अवसरबादी भनेर घाँटी कसेर मार्छ र यसको आरोप सेते र ठूलीमाथि लगाउँछ । सेते जेल पनि पर्छ । पछि ठूले पनि विदेशबाट आउँछ र सबै मिलेर सामन्त विरुद्ध जुलुश गर्छन्् । चेतना प्रवाहको दृष्टिले ‘ठूली’ प्रगतिबाद्य उन्मुख नाटक हो । यसमा कौतुहलता उत्पनन गर्ने सामथ्र्य पनि भरिएको छ । संबाद्य छरितो खालका छन्् । कथानक भने विकीर्ण छ, कसिएको छैन ।
४.९ बुहारी (२०५३)
यो प्रशिद्ध गायक एवं सङ््गीतकर्मी शरद पौडेलको नाटक कृति हो । नारी समस्या र जागरणलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । ‘बुहारी’ सासू र जँड््याहा श्रीमानबाट पीडित बनेर माइत पुग्छे, त्यहाँ पनि उपेक्षित हुन्छे । ब्लुजहरु गाउँछे । वर्गसचेत मास्टर्नीसँग भेटेपछि ऊ पनि नारी हक–हितका लागि घँसेनी, पधेर्नीसँग मिलेर सङ््घर्ष गर्ने उद््घोष गर्छे । लेखक शरदको भाषा मिठो छ, लैङ््गिक चेतना उठाउने प्रयत्न गरिएको छ । सामाजिक यथार्थबाट माथि उठेको छ । वर्गीय चेतना भर्न खोजिएको छ ।
४.१० पूजा (२०५६)
‘पूजा’ जीवन शर्माको दोस्रो नाट््य रचना हो । सामन्ती फटाहा गुण्डाहरुको अत्याचार विरुद्ध उठेका जनकलाकारमाथि भएको सरकार र उनीहरुको संयुक्त दमन यसमा देखाइएको छ । सांस्कृतिक कार्यक्रममै डबल सिंहको हत्या भएको छ । पूजालाई पक्राउ गरिएको र रक्तिमको सदस्य भएकाले कुटपिट गरिएको र जुलुशले थानाबाट फिर्ता लगेको, गब्बरे गुण्डाले जनतालाई दुःख दिउको, च्याँसे समेत भएर पूजाकी आमाको घाँटी कसेर हत्या गरिएको छ । पुलिस प्रशासनले गब्बरेहरुकै साथ दिएको देखाइएको छ । यसमा पनि पूजाहरुको रक्तिमको आन्दोलन, गब्बरेहरुको अत्याचार, शेरसिंहको दिल्लीगमन, जुलुश, हँसिया–हथौँडाको झण्डा फहराएको आदि धेरै कथाहरु जोडिएको छ । कथानक चुस्त छैन । ‘ठूली’ मा जस्तो कौतुहल पैदा हुँदैन । संबाद्य छरिता छन्् । चेतना प्रवाहका दृष्टिले भने यस अघिका सबै प्रगतिबादी अपेराभन्दा श्रेष्ठ छ तर कलाका दृष्टिले भने कमजोर छ ।
४.११ अँध्यारोमा छटपटाएकाहरु (२०५६)
यो अपेरा आहुति र हिसन समालले रचना गरेर मञ्चतन गरिएको उल्लेख पाइन्छ ।
४.१२ बुद्ध र चण्डाल युवती (२०५८)
मोदनाथ प्रश्रितद्वारा रचिएको, ऐतिहासिक विषयवस्तु भएको नाटिका हो– बुद्ध र चण्डाल युवती । बुद्धको पालामा पनि छुवाछूत प्रथा थियो तर बुद्ध यसलाई मान्नु हुन्थेन भन्ने थेम भएको यस नाटकमा गौतम बुद्ध, चण्डाल युवती, धनाढ््य साहु, पधेर्नी, केही बौद्ध भिक्षु, भरिया र मान्छे पात्रहरु छन्् । चण्डाल युवती इँनारमा पानी भर्न गएको देखेर अरू सवर्णका महिलाहरु तर्कन्छन्् । धनाढ््य साहु युवतीलाई देखेर साइत नपरेको भनेर फर्कन खोज्छ । त्यही बाटो बुद्ध आउँछन्् र युवतीसँग पानी मागेर खान्छन्् । छुवाछूत भन्ने हुँदैन, मान्छे अछूतो हुँदैन भन्छन्् । यो देखेर साहु माफी माग्छ । सबै मिलेर मानवताको स्वर उचाल्ने वाचा गर्छन्् । बुद्धकालमा यो स्तरको छुवाछूत र शकुन–अपशकुन थियो कि थिएन ? छलफलको विषय हो र बाँकी प्रश्रितले सङ््क्षिप्तमा त्यत्रो ऐतिहासिक प्रमाणलाई सहज रूपमा प्रस्तुत गरेर अरूले नगरेको काम गरेका छन्् ।
४.१३. गुमा (२०६०)
‘गुमा’ शरद पौडेलको दोस्रो अपेरा हो । दलित वर्गभित्रकै छुवाछूत प्रथालाई अपेराको विषयवस्तु बनाइउको छ । डिमाइ साइजमा ३१ पृष्ठ र आठ वटा दृष्य भएको यस अपेराका पात्रहरुमा सन्ते कामी, गुमा दमिनी, पण्डित, सन्तेको बाबु, गुमाको बाबु, गाउँले आदि पात्रहरु रहेका छन्् । ग्रामीण परिवेश । सन्ते र गुमाको प्रणय । गुमाले पेट बोकेपछि सन्ते आफू गुमाभन्दा ठुलो जातको भएकाले धोका दिन्छ । यसका बाबुआमाले उसलाई मधेश भगाउँछन्् । गुमाका बाबुलाई अपमान गर्छन्् । प्रसुतिको समय भएपछि गाउँले मिलेर सन्तेकहाँ जान्छन्् । घरमा ताला लागेको हुन्छ । गुमालाई त्यही कटेरामा सुत्केरी हुन छोड््छन्् । मुखिनी महिलाले दूध खुवाउँछिन्् । गुमाले भारी बोकेर बच्चालाई पाल्छे । बच्चा हिँड््ने भएपछि एक दिन सन्तेका बाबुआमा आएर गुमालाई कटेराबाट निकाल्न खोज्छन्् । गाउँले जम्मा भएर यस्तो अमान्य र कुरीति फ््याँक्नु पर्छ भन्छन््, मुट््ठी कसेर हात उठाउँछन्् र बच्चाले पनि मुट््ठी कस्छ । शरदको विषय ठिकै छ । दलितभित्रैको छुवाछूतलाई बाहिर ल्याएको छ । गुमा सङ््घर्षशील छे । बच्चाले मुट््ठी कसेको निकै रोचक छ । गीतमा शब्दहरु मिठाा छन्् । भाषिक मधुरता र अभिव्यक्ति सिप शरदको उच्च किसिमको देखिन्छ ।
४.१४ आवाज (२०६०)
शरद पौडेलको यो तेस्रो अपेरा हो । जनयुद्धरत दुवै पक्षको आतङ््क जनतामा असह््य भउको र जनता ब्युँझिनु पर्ने विषयवस्तु रहेको छ । ए फोर साइजमा ७ पृष्ठको नाटकमा दृष्य र अङ््कहरु छैनन््, संवा मात्र छ । कथानक झिनो छ । बिना कारण भाइलाई अघिल्लो राती मारेको, बिहान परदेशबाट ‘छोरो’ पात्र आएको ह््न्छ । ‘आमा’ सँग सबै कुरा सोध्छ । गाउँका मानिस जम्मा भएर गाउँ आतङ््कित भएको, गाउँभरि विधवैविधवा भएको बताउँछ र अब अन्याय नसहने, दुवै पक्षले बन्दुकको भाषा बन्द गर्नु पर्छ भन्छन्् । यो नाटिका हतारमा लेखिएको छ । विषयवस्तु निवर्गीय बनेको छ । युद्धरत पार्टी र जनता छुट्टाछुट्टै वर्गका होइनन्् । यसको भाषा पनि ‘गुमा’ को स्तरको छैन्् ।
४.१५ देशभक्त सिपाही (२०६०)
मुकुन्द न्यौपानेको यो चौथो नाटक हो । जनयुद्धले गाउँमा फैलाएको त्रासदीलाई विषयवस्तु बनाएको छ । यसमा आमा, छोरा (सञ्जय), विधवा शोभा, रोशन, जनसमूह, सुमन, शुक्र, टङ््क आदि पात्रहरु रहेका छन्् । सञ्जय जङ््गलबाट आमा भेट््न गाउँ आएको माओबादी सेना कमान्डर हो । उसलाई गाउँलेले धेरै प्रश्न गर्छन्् । रोशनले सम्झाउँछ । विधवाहरु कराउँछन्् । गाउँको स्थिति लथालिङ््ग भएको हुन्छ । ऊ जङ््गल गएर साथीहरुलाई सम्झाउँछ र नेपाली सेनासँग शान्ति सम्झौता गर्छ । देशभक्त सिपाही बन्ने दुवैले वाचा गर्छन्् । माओबादीको नेपाली सेनासँगको शान्ति सम्झौता निवर्गीय देखिन्छ । दुवैथरि सेना मिलेर देशको निम्ति लड््ने कुरो एउटा आदर्शबादी सोच देखिन्छ । सो संशोधनबादी चिन्तनको राम्रो उदाहरण हो । नाटकको भाषामा राम्रो परिष्कार भएको छ ।
४.१६ तिलमा–लेङ््गम (२०६३)
बूँद रानाद्वारा लेखिएको अपेराको पाठपुस्तिका हो यो । यसमा केही ऐतिहासिक र केही वर्तमानका कुरा जोडिएको छ र पुरानो राजतन्त्र ढलेर जनतामा उत्साह फैलिएको प्रसङ््गलाई विषयवस्तु बनाइएको छ । डिमाइ साइजको २८ पृष्ठ र आठ वटा दृष्यहरु भएको यस तिलमा–लेङ््गम, साइला, वैद्य, गाइने, घाइते, दरबारका सिपाही, जुलुश, संयोजक, बहुलाहा आदि पात्रहरु छन्् । साहिँलाले तिलमाको घरमा बाख्राको पाठो लिएर आउँछ र त्यससित एक घार मह साटेर लैजान्छ । यो पुरानो जमानाको कुरा जस्तो गरेर कथा भनिएको छ र कटुवालले चौतारामा आएर देशमा हमला हुने भो, कमराकमारीलाई छाउनी पठाउनू भन्ने उर्दी गर्छ । यो पुरानो समयको कुरो जस्तो लाग्छ । तर त्यस युगको कुरालाई ‘राजतन्त्र मुर्दाबाद्य’ भन्ने जुलुश र ‘दरबारको राहु ढल्यो’ भनेर खुशी हुने जनताको आजको प्रसङ््ग जोडिएको छ । जुलुश सभामा परिणत भएपछि ‘म राजा हुँ’ भन्ने पागल पनि सभामा पुग्छ । त्यसलाई देखेर अघिल्लो दिन घरमा आउने घाइते भनेर तिलमा र लेङ््गले चिन्छन्् ।
४.१७ युग बोल्छ (२०६३)
वरिष्ठ वामपन्थी नेता मोहन विक्रम सिंहद्वारा लेखिएको ‘दुई एकाङ््की’ नामक पुस्तिकामा प्रकाशित ‘युग बोल्छ’ लाई अपेराको रूपमा पनि ग्रहण गरिएको छ । यसमा हर्के र उजेली दुई पात्र छन्् । आख्यान नभए पनि संबाद्य छ र राष्ट्रिय विषयहरु छन्् । संबाद्य लयात्मक छ । अन्तिममा लेफ््ट–राइट गीत पनि छ ।
४.१८ रक्तबीजकी आमा (२०६७)
भूषण भोमि श्रेष्ठको माओबादी जनयुछलाई विषयवस्तु बनाएर लेखिएको अपेरा हो यो ।
४.१९ नेपाल गाथा (२०७१)
नेपाली अपेराहरुमा सबैभन्दा पछि लेखिएको वरिष्ठ वाम नेता प्रदीप ज्ञवालीको अपेराले नेपाल आमाको गाथा गायन गरेको छ ।
५. उपसंहार
यहाँ १९ वटा अपेराका पाठपुस्तिकाहरुको जुन अध्ययन गरिएको छ, यो आधा काम मात्र भएको छ । पाठपुस्तिका अपेराको एउटा अङ््ग हो । त्यसबाट अभिनय कला थाहा पाइन्न; सङ््गीतको सुरताल थाहा पाइन्न, मञ्चको भव्यताबारे प नि र गायनको कौशलबारे पनि थाहा पाइन्न ।
चिनियाँ अपेरा परम्परामा अपेराको कथानक ऐतिहासिक उपन्यासहरुबाट पनि लिने गरिउको उल्लेख पाइन्छ । त्यसमा पद्य पाठ नै हुनु पर्छ भन्ने हुँदैन । नेपाली अपेराका पाठपुस्तिकामा लोकछन्दमा रचिएका गीतहरु छन्् । प्राय सबै रचनाकारले कथानक गीत वा पद्यमा लेखेका छन्् । लोकछन्द अपेरामा अनिवार्य हुनु पर्छ भने जस्तो गरेर सबैले त्यसलाई रोजेका छन्् । गीत–सङ््गीतबारे थाहा नभएकाले पनि अपेरा लेखेका छन्् । गाउन नजान्नेले पनि अपेराको गीत मञ्चमा गाएको अभिनय गरेको पनि देखिएको हो ।
यी कुराहरुले अपेरा सम्बन्धी बुझाइमै समस्या छ कि जस्तो लाग्छ । यसका रचयिताहरुले अपेरालाई ‘गीतिनाटक’ भन्ने गरेका छन्् र गीतलाई महŒव दिएका छन्् । प्रायः गीत लेख्नेहरुले नै अपेराको पुस्तक लेखेका छन््  । गीत रेकर्ड जरे जस्तो अपेरा रेकर्ड गरेर रङ््गमञ्चमा लगेर प्ले गरेका छन्् र अभिनय गर्ने कलाकारहरुले रकेर्ड अनुसार मुख चलाउने र अभिनय गर्ने गर्दछन्् । यो नेपाली काइदा त भयो तर अपेरा सम्बन्धी विश्वका धारणा अनुसार भने यो अपेरा नै भएन । अपेरामा त सङ््गीतले अपेरा निर्देशित गर्छ । बाद्यवृन्द पितृबाट यसका सञ्चालकको निर्देशनमा बाद्यवृन्दले निर्दिष्ट सङ््गीत उत्पादन गर्दछ र अपेरालाई निर्देशित गर्दछ । अभिनय र गायन गर्ने अलग अलग कलाकार नभई तालिमप्राप्त कलाकारहरुले दुई वटै कार्य एकसाथ गर्छन्् । यो ज्यादै कठिन कार्य हो । यो लर्तरो कलाकारबाट सम्पन्न हुन सक्दैन ।
तर हामीकहाँ बाद्यवृन्द पनि हुँदैन । सङ््गीतकार बाद्यवृन्द–पिटमा पनि हुँदैनन््, उनी जीवन्त रूपमा मञ्चमा पनि हुँदैनन्् । गायकहरु पनि मञ्चमा हुँदैनन्् । सङ््गीतकार र गायकहरु मिलेर अपेरा गीत रेकर्ड गर्छन्् र त्यही बजाउँछन्् । अभिनय गर्ने कलाकारले सिनेमामा जस्तै अभिनय गर्छन्् ।
नेपाली अपेराहरुको जुन हालत छ, प्रगतिवादी अपेराहरुको पनि त्यही हालत हो । राज्यसँग अपेराका लागि साधनश्रोत भएर पनि सरकार पक्षधर कलाकार, लेखकहरुले अपेरालाई वास्तविक अपेरा बनाउन सकेका थिएनन्् भने लुकेर सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्नु पर्ने प्रगतिवादी कलाकारहरुले कहाँ आर्केस्ट्रा प्रयोग गर्न पाउनु, कहाँ अपेरा थिएटर पाउनु ? कहाँ उच्च तहका कलाकार पाउनु ? कहाँ जनकलाकारलाई तालिम दिएर श्रेष्ठ कलाकार तुल्याउनु । यो सम्भव थिएन । जे जे हिजो जनकलाकारहरुले गरे, त्यो एक हिसाबले ठिकै गरेका थिए । तर आज हिजोको झोले तालले मात्र हुँदैन । अब जनकलाकारहरु अनुकूल परिस्थितिमा छन्् । राज्यले जनकलाकारहरुलाई अपेक्षित साधनश्रोत जुटाउन सक्छ । प्रगतिवादी अपेरा थियटरहरु निर्माण गर्न, व्यवस्थित र आधुनिक आर्केस्ट्राको निर्माण गर्न ढिलो भइसकेको छ । यसका साथै हिजो मञ्चित अपेराहरु आज नेटमा पाइन्न । तिनको रेकर्ड पनि छ कि छेन ? त्यो पनि पत्तो छैन । कम्तीमा ती अपेराहरुको संरक्षण गरियोस्् । अपेरा पाठपुस्तिकाहरको पुनर्प्रकाश होस्् भन्ने अपेक्षा गरिन्छ ।
सन्दर्भ सामग्री
१. उपाध्याय, प्रा. केशव प्रसाद, रिमाल, व्यक्ति र कृति, दो.सं., ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०४० ।
२. …… नेपाली नाटक र नाटककार, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०६७ ।
३. उपाध्याय, प्रा. जगत ‘प्रेक्षित’ र अन्य, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका गौरवमय साठी वर्ष, काठमाडौँ ।
४. जैन, डा. दर्शन कुमार, स्वात्रन्त्र््योतर हिन्दी नाटक ः आधुनिकता के सन्दर्भ में, चण्डीगढ ः लिपि प्रकाशन, वि.सं. २०३८÷सन्् १९८१ ।
५. ढकाल, घनश्याम र अरू (सम्पा.), माक्र्सवादी साहित्य र जनयुद्धको सौन्दर्य, काठमाडौँ ः अखिल नेपाल लेखक सङ््घ, केन्द्रीय समिति, २०६७ ।
६. माओत्सेतुङ, “येनान की कला–साहित्य गोष्ठी में भाषण”, माओत्सतुङ की संकलित रचनाएं, ग्रन्थ–३, पेकिङ, सन्् १९७५ ।
७. बराल, कृष्णहरि, गीत ः सिद्धान्त र इतिहास, काठमाडौँ ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार, २०६० ।
८. भण्डारी, टीका प्रसाद, पञ्चायती व्यवस्थाको अवसानमा प्रगतिशील गीतले खेलेको भूमिका, त्रि.वि. मा प्रस्तुत शोधपत्र, (राजनीति शास्त्र विभाग, एम.ए. को दोस्रो वर्षको दशौँ पत्रको प्रयोजनको लागि), २०५९ ।
९. भट्टराई, रमेश प्रसाद, “नेपाली प्रगतिवादी नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १२, वर्ष ७, फागुन २०५९), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ७–४१ ।
१०. मुकारुङ, बुलु, नेपाली सङ््गीतको अभिलेख, काठमाडौँ ः पाल्पा बुक्स, २०७१ ।
११. दर्नाल, रामशरण, नेपाली बाजा, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०६१ ।
१२. लामिछाने, कपिल, “प्रगतिवादी नेपाली नाटक ः परम्परा, विकास र सम्भावना”, प्रलेस (पूर्णाङ््क १३, वर्ष ७, फागुन २०५१), सम्पा. डा. जगदीशचन्द्र भण्डारी र अरू, काठमाडौँ ः प्रगतिशील लेखक सङ््घ, नेपाल २०५९, पृ. ४३–७७ ।
१३. सङ््गीत सौरभ, काठमाडौँ ः रत्न पुस्तक भण्डार, २०५८ ।
१४. शर्मा, डा. तारानाथ, नेपाली साहित्यको इतिहास, चौथो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्षर प्रकाशन, २०५६ ।
१५. शर्मा, मोहनराज, समकालीन आलोचना सिद्धान्त र प्रयोग, दोस्रो संस्करण, काठमाडौँ ः अक्सफोर्ड इन्टरनेसनल पब्लिकेसन, २०६३ ।
१६. शर्मा, डा. विन्दु, नेपाली गीतिनाटक स्वरूप र प्रवृत्ति, ललितपुर ः साझा प्रकाशन, २०७३ ।
१७. सुब्बा, डा. विजय, समाज परिवर्तनमा संस्कृतिकर्मी, काठमाडौँ ः नेपाल सङ््गीत तथा नाट््य प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०७४ ।
० दचष्तबलष्अब।अयmरबचतरयउभचब(mगकष्अ
०० भल।m।धष्पष्उभमष्।यचनरधष्पष्रअजष्लभकभ
(गण्डकी साहित्य सङ््गमको आवधिक प्रकाशन “गण्डकी सङ््गम” वर्ष २४, पूर्णाङ््क १६, २०७६)
चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवाद
सन्दर्भ २०२ औँ माक्र्स जयन्ती
– शशिधर भण्डारी
विश्वको राजनीतिक आन्दोलनको इतिहासमा आज माक्र्सवादले डरलाग्दो धक्का र हाँकको सामना गर्नु परिरहेको छ । तर चिन्तनको इतिहासमा माक्र्सवादजत्तिको अजर र अमर सिद्धान्त माक्र्सपछिको कालखण्डमा पैदा हुन सकेको छैन । कतिपय चिन्तकहरुले सिग्मन्ड फ्रायड, अल्बर्ट आइन्सटाइन, ओसो रजनिस, मोहनदास कर्मचन्द गान्धी लगायतलाई माक्र्सको हाराहारीको चिन्तकका रूपमा परिभाषा गर्दछन्् । निश्चय नै सिग्मन्ड फ्रायडको यौन मनोविश्लेषण र ओसो रजनिसको यौन र मानव जीवनधारा सम्बन्धी प्रकट भएका विचारहरुले मनोविज्ञानको क्षेत्रमा अपूर्व योगदान दिएका छन्् । विज्ञानको क्षेत्रमा अल्बर्ट आइन्सटाइनले पु¥याएको विशिष्ट योगदानबाट आधुनिक विश्व चकित छ । गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलन र उनको स्वप्नशीलताको अनादर गर्न मिल्दैन । प्रयोगवादलाई प्राथमिकतामा राखेर धारणा बनाउने गान्धी अङ््ग्रेजी साम्राज्यवादलाई अहिंसात्मक आन्दोलन मार्फत्् थकाउने भारतीय चिन्तक थिए ।
यी सबै योगदानका आ–आफ््ना पाटा रहनुका अलवा फ्रायड, ओसो, आइन्सटाइन, गान्धी आदि महापुरुषहरुले माक्र्सको उचाइलाई चुम्न सकेनन्् कि भन्ने देखिन्छ । मूलतः दर्शन, इतिहास, राजनीति र अर्थशास्त्रमा विशिष्ट योगदान पु¥याएका कार्ल माक्र्स र उनको विचारमाथि आज व्यापक हमला भइरहेको छ । भूमण्डलीय पुँजीवादले माक्र्सको असफल दर्शन, असफल इतिहास, असफल राजनीति र असफल अर्थशास्त्र भनेर चिच्याइरहेको छ । निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका गल्पासाहरु फ््याँकेर टिकेको पुँजीवाद सजिलै बाँच्न सकिरहेको छैन । यो परिदृष्यले सुखी र समृद्ध जीवनका लागि माक्र्सवादी सिद्धान्तलाई वा विचारलाई भौतिक तागत प्रदान गरेर आन्दोलनलाई ठिक दिशामा अगाडि बढाउने हो भने माक्र्सको परिकल्पना समाजवाद र पछि साम्यवाद सुखी र समृद्ध मानव जीवनका लागि विकल्पविहीन गन्तव्य बन्न सक्छ ।
कार्ल माक्र्सको जन्म मे ५, १८१८ मा जर्मनीको ट्रियर शहरमा एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो । कार्ल माक्र्सले आफ््ना पिताको सल्लाह बमोजिम कानुनको विषय लिएर पढे । तर उनको रुचि दर्शन, इतिहास, अर्थशास्त्र र राजनीतिमा डोरिँदै गयो, जसको परिणाम माक्र्सले दर्शनको क्षेत्रमा अध्यात्मवाद र परम्परावादका स्थानमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दर्शनको परिभाषा गरे । उनको परिभाषाले दर्शनका क्षेत्रमा प्रतिध्रुवीय परिभाषाको मौलो खडा ग¥यो । इतिहासलाई उनले ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोणका रूपमा विश्लेषण गरे । अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तको नै आविष्कार गरे । उनले अतिरिक्त शोषणको कडा निन्दा गर्दै मजदुर मुक्तिको शङ््खघोष गरे । राजनीतिमा वैज्ञानिक समाजवादको अवधारणा प्रस्तुत गरे ।
यी कामहरु गर्न उनलाई फ्रेडरिक एङ््गेल्स जस्तो आफूसित समान विचार भएको बौद्धिक व्यक्तिको साथ–सहयोग प्राप्त भयो । एङ््गेल्स आर्थिक रूपमा सम्पन्न परिवारमा नोभेम्बर २८, १८२० मा जन्मेका र उमेरका हिसाबले पनि माक्र्सका समकालीन मित्र थिए । आफ््ना साधनामा लागिरहँदा कार्ल माक्र्सलाई कठिन आर्थिक सङ््कट र कतिपय अवस्थामा साहुहरुबाट बेइज्जती र अपमानको सामना गर्नु परिरहेको थिायो । त्यस्तो अवस्थामा एङ््गेल्सले प्रदान गरेको आर्थिक नैतिक सहयोगले माक्र्सको लक्ष्यपूर्ण जीवनधारालाई सकारात्मक सङ््क्रमणको दिशामा अगाडि बढाउन काफी मद्दत पु¥यो ।
माक्र्सकी पत्नी जेनी भोन बेस्टफालेन एउटा समृद्ध परिवारकी सुन्दर सुशील नारी थिइन्् । त्यस्तो सुविधासम्पन्न परिवारमा जन्मेर पनि कठिनाइँपूर्ण जीवनको बाटो रोजेर कार्ल माक्र्सलाई पुरा जीवनभर सहयोग पु¥याइन्् । माक्र्स र जेनी—यी दुई महान्् हृदयहरुको मिलनको सहयोगले पनि माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तको जन्म हुनमा ठुलो सहयोग पुगेको देखिन्छ ।
इतिहासमा त्यतिबेला श्रमिकहरुमाथि अत्यन्त क्रूर र अमानवीय शोषण हुन्थ्यो । युरोपमा एउटा मजदुरहरुको मुक्ति चाहने कम्युनिस्ट लिग भन्ने संस्था जन्मेको थियो । सो संथाले १८४७ मा माक्र्स र एङ््गेल्सलाई एउटा घोषणा पत्र तयार पार्ने जिम्मा दियो । माक्र्स र एङ््गेल्सले १८४८ मा ‘कम्युनिस्ट घोषणा पत्र’ भन्ने दस्तावेज तयार पारे, जसमा “संसारका मजदुर एक हौँ” भनेर लेखिएको थियो । यो नै घोषणा पत्रको यो मूल नारा थियो । यो नाराले विश्का पुँजीपतिहरुलाई थर्कायो । कम्युनिस्ट घोषणा पत्रको जगबाट उठेको युरोपको मजदुर आन्दोलनले व्यापक रूप लियो ।
१८६४ मा मजदुरहरुको प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय गठन भयो । सो अन्तर्राष्ट्रियका नेता माक्र्स, एङ््गेल्स, ब्लाङ््की, लासाल आदि थिए । पछि बाकुनिन पनि त्यसमा सामेल भएका थिए । लासालले दक्षिणपन्थी र ब्लाङ््की, बाकुनिनहरुले अराजकवादी विचारधाराको प्रतिनिधित्व गर्दथे । मध्यमार्गमा माक्र्सवादीहरु थिए । राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय ठोस भौतिक परिस्थितिको तयारी बिना ब्लाङ््कीवादीहरुको नेतृत्वमा १८७१ मा पेरिसका मजदुरहरुले विद्रोह गरे । सुरुमा माक्र्स–एङ््गेल्सले यो विद्रोहसँग विमति राखे । विद्रोहको सूत्रपात भएर सङ््घर्ष अगाडि बढिसकेपछि माक्र्स÷एङ््गेल्सले पेरिस विद्रोहलाई सफल पार्न भगिरथ प्रयत्न गरे । मजदुरहरुले पेरिस शहर कब्जा गरे, जसलाई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासमा पेरिस कम्युन पनि भनिन्छ । त्यो विश्वमा मजदुरहरुले आफ््नो जीवन–मरणको सङ््घर्षबाट प्राप्त गरेको पहिलो मजदुर सत्ता थियो तर राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिक्रियावादीहरुको गठबन्धनले पेरिसमा बाउन्ने थियरको नेतृत्वमा सैनिक विद्रोह गरायो र ३६,००० मजदुरहरुलाई फ्रान्सको बेल्भिल पाखोमा लगेर गोेली ठोकेर मारियो । यो पुँजीपति वर्गले घटाएको निर्मम र क्रूर घटनाले युरोपको मजदुर आन्दोलनलाई ठुलो क्षतिको सामना गर्नु प¥यो ।
१९७६ मा प्रथम कम्युनिस्ट अन्तराष्ट्रिय नै विघटन भयो । १८८३ मा माक्र्सको निधन भयो । फेरि १८८६ मा अमेरिकाको सिकागोमा ठुलो मजदुर आन्दोलनको उठान भयो । सो आन्दोलनमाथि पुँजीपतिहरुले निर्मम दमन गरे । मजदुर नेताहरुलाई फाँसीको सजाय दिए तर सङ््घर्ष थामिएन । अमेरिकी पुँजीपति वर्ग श्रमिक मजदुरहरुलाई आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरञ्जनको अधिकार दिन विवश भयो । मे १ को मजदुर दिवश यही ऐतिहासिकतासित जोडिएको छ ।
माक्र्सवादको प्रभाव युरोप, अमेरिकामा मात्र सीमित भएन, रुसमा १९०५ मा मजदुरहरुले क्रान्ति गरे । तर त्यो क्रान्ति असफल भयो । १९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा रुसमा माक्र्सवादी विचार र सिद्धान्तका आधारमा समाजवादी क्रान्ति सम्पन्न भयो । माक्र्सवाद–लेनिनवादले विश्वव्यापी रूप लियो । १९४९ मा माओको नेतृत्वमा चीनमा कम्युनिस्ट क्रान्ति भयो । त्यसपछि कोरिया प्रायद्वीप, भियतनाम, अनि क्युबा लगायत दक्षिण अमेरिकी देशमा तथा इन्डोनेसिया, भारत, चिली, फिलिपिन्स लगायतका मुलुकमा कम्युनिस्ट आन्दोलनका ज्वारभाटाहरु उठे ।
सन्् चालिसको दशकमा युगोस्लाभियामा मार्सल टिटोको नेतृत्वमा आधुनिक संशोधनवादको उदय भएको थियो । बर्नस्टिनको नयाँ संस्करणका रूपमा अगाडि आएको आधुनिक संशोधनवाद १९५६ को रुसको पार्टीको बिसौँ पार्टी महाधिवेशन पश्चात झ््याङ््गिने मौका पायो । त्यसपछि दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गर्ने काम गरे । त्यसो त प्रथम विश्वयुद्ध (१९१४–१८) को पूर्वसन्ध्यामा जर्मन सामाजिक जनवादी पार्टीका नेता कार्ल काउस्कीले प्रतिक्रियावादी सरकारको युद्ध बजेटको समर्थन गरे । माक्र्स–एङ््गेल्सले स्थापना गरेको पार्टीलाई उनले प्रतिक्रियावादी व्यवस्थामा सरकारीकरण गरे । द्वितीय अन्तर्राष्ट्रियका नेतृत्वदायी भूमिकामा रहेका प्रौढ नेताबाट भएको यो गद्दारी आजको कम्युनिस्ट आन्दोलनका लागि पनि ठुलो पाठ हो । यसरी उनले सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रवाद विरुद्ध तलवार उठाएर माक्र्सवादलाई भ्रष्टीकरण गरे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहासलाई हेर्दा कम्युनिस्ट आन्दोलन साम्राज्यवाद पुँजीवादको आक्रमणले भन्दा कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पसेका पुँजीवादका एजेन्टहरुका कारणले बढी भ्रष्ट भएको देखिन्छ ।
आधुनिक पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई आज पनि कम्युनिस्टहरुको वैज्ञानिक समाजवादी सिद्धान्तको फोबियाले खेदिरहेको छ । विश्व पुँजीवादी साम्राज्यवादलाई टिकाउन वा बचाउन तिनीहरुले निजीकरण, नव उदारवाद र भूमण्डलीकरणका सिद्धान्त अनुरूप विश्वमा प्रतिक्रियावादी जनविरोधी सामाजिक आर्थिक नीति अगाडि बढाइरहेका छन्् । यसमा कर्पोरेट पुँजीवादले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक नीति तर्जुमा गराइरहेको छ, जस अन्तर्गत कर्पाेरेट घरानाहरुले मन्त्रीमण्डललाई खेलाइरहन्छन्् । नेपाल जस्ता मुलुकमा नोकरशाही तथा दलाल पुँजीवादले यो प्रतिक्रियावादी गणतान्त्रिक संसदीय सरकारको मन्त्रिमण्डललाई कमिसन, घुस र अकूत चन्दा दिएर खेलाइरहन्छ, अनि आफ््नो हितमा उपयोग गरिरहन्छ । विश्व साम्राज्यवाद र देशीय प्रतिक्रियावादको यो नीतिलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनका दक्षिणपन्थी संशोधनवादीहरुले साम्राज्यवाद तथा नोकरशाही दलाल पुँजीवादको नाफाको अंश खाएर वर्ग समन्वययवादी सिद्धान्तका आधारमा सहयोग गरिरहेका हुन्छन्् । नेपाल यस्तै चक्करमा फसेको छ । कुरा माक्र्सवाद–लेनिनवादको गर्ने तर काम पुँजीवादको जस्तै गर्ने चरित्र नै दक्षिणपन्थी संशोधनवादी चरित्र हो, जुन माक्र्सको चिन्तनको ठिक विपरीत चरित्रगत चिन्तन हो । त्यसकारण आज विश्व र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रको सबैभन्दा प्रधान समस्या भनेको दक्षिणपन्थी संशोधनवादी समस्या हो । यो समस्यालाई परास्त गरेर भ्रम निवारण नगर्दासम्म कम्युनिस्ट आन्दोलनले नै ठिक दिशा लिन सक्दैन ।
माक्र्स–एङ््गेल्सले संसदीय प्रणालीलाई पुँजीवादी दलहरुले पालो गरेर जनता ठग्ने प्रणाली बताएका छन्् । लेनिनले संसदलाई बुर्जुवाहरुको गफ गर्ने थलो बताएका छन्् । माओत्सेतुङले खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने पसलका रूपमा परिभाषा गरेका छन्् । त्यसकारण विश्व र दुनियाँभरिका सच्चा माक्र्सवादी–लेनिनवादीहरुका लागि सैद्धान्तिक रूपमा यो व्यवस्थासितको अन्तरसम्बन्ध होइन, अन्तरविरोध नै प्रधान विषय हो । यो माक्र्सवाद–लेनिनवादको आधरभूत दृष्टिकोण हो । आधुनिक संशोधनवादीहरुले यही प्रतिक्रियावादी व्यवस्थालाई वुर्जुवाहरुले जस्तै निर्विकल्प सत्यका रूपमा व्याख्या गरेर राजनीतिक क्रान्तिको समापनको घोषणा गरेका छन्् । तिनीहरुले अब आर्थिक क्रान्तिको आवश्यकतामा मात्र जोड लगाएका छैनन््, यही व्यवस्थाबाट नै समाजवादमा सहजै सङ््क्रमण गर्न सकिने फरमान गरेका छन्् । तर नीति तथा कार्यक्रम ल्याउन बेलामा ल्याटिन अमेरिकाका केही मुलुकहरुले ल्याएको जस्तो सामान्य वामपन्थी कार्यक्रम पनि ल्याउन नसकिरहेको अवस्था छ । त्यसैले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) कै केही इमान्दार साथीहरुले ‘अब हामी कम्युनिस्ट मात्र होइन, वामपन्थी पनि रहेनौँ’ भनेर चिन्ता प्रकट गर्नु भएको छ । यो चिन्ताले आजको परिवेशमा निकै ठुलो वैचारिक महङ्खव राखेको छ ।
माक्र्सको मात्र होइन, लेनिनको समयको र आजको युगको चरित्रको समग्र पक्ष बदलिएको छ । माक्र्सवाद–लेनिनवाद एउटा गतिशील दर्शन हो । यसलाई समय सापेक्ष विकास गर्न सकिन्छ । यो कर्मकाण्ड जस्तो जड र रुढ मान्यता बोकेको दर्शन होइन । तर विश्वका पुँजीवादीहरुले माक्र्सवादी सिद्धान्तको जगमा उठेको समाजवादी आन्दोलनलाई परास्त गर्न नयाँ नयाँ वैचारिक सैद्धान्तिक प्रविधिहरुको प्रयोग गरिरहेका छन्् । उनीहरुले समाजवादी मनोविज्ञानमाथि समेत आक्रमण गरिरहेका छन्् । यस्तो अवस्थामा कम्युनिस्टहरुले समयको परिवर्तन, परिस्थिति र माक्र्सवादको विकासका नाममा पुरानै प्रतिक्रियावादी जनविरोधी व्यवस्थासित अन्तरविरोध होइन, अन्तरसम्बन्धलाई प्रधान बनाएर राजनीति गर्नु भनेको माक्र्सवादी चिन्तनमा भ्रष्टीकरण गरेर जनता ठग्ने काम मात्र हो । पुँजीवादले शोषणका नयाँ नयाँ जनता छक्याउने प्रविधि अगाडि ल्याइरहेको अवस्थामा सच्चा कम्युनिस्टहरुले परिवर्तित परिस्थिति अनुरूप क्रान्तिका नयाँ उपाय विचार र प्रविधिको खोजी गर्न जरुरी छ । यसरी मात्रै कम्युनिस्ट आन्दोलनको ठिक बाटो तय हुनेछ । त्यसका लागि वामपन्थी आन्दोलनको शिविरमा व्यापक छलफल बहस र अन्तरक्रियाको आवश्यक छ । आफ््ना विचारमा मात्रै मेरा गोरुका बाह्रै टक्का भने जस्तो रुढ विचारको जगमा विचार सम्प्रेषण गरेर परिणाममुखी गन्तव्यमा पुग्न सकिदैन । ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषणका आधारमा माक्र्सवाद–लेनिनवादको विकास गरेर नैे पक्षमा परिणामुखी कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ । यसरी आएको कार्यक्रमले मात्र कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई रणनीतिक गन्तव्यको दिशामा अगाडि बढाउन मद्दत गर्नेछ ।
“चम्किने धातु जति सुन हुँदैनन््”
– प्रकाश थापा मगर
भनिन्छ– चम्किने जति सबै धातुहरु सुन हुँदैनन्् । तर जसलाई सुनको बारेमा पर्याप्त जानकारी हुँदैन र सुन पहेँलो हुन्छ मात्र भन्ने थाहा हुन्छ, उनीहरु पित्तलबाट पनि झुक्किन सक्छन्् । आवरणमा पित्तल पनि सुन जस्तै हुन्छ । कतिपय अवस्थामा सुन जस्तै चम्किन पनि सक्छ । फेरि पनि सत्य यही हो– सबै चम्किने धातुहरु पहेँलै भए पनि सुन हुँदैनन्् ।
यतिखेर देशमा वामपन्थीहरुको सरकार छ अथवा सरकारमा नेतृत्व वामपन्थीको छ । उसले आफूलाई वामपन्थीहरुको वा कम्युनिस्टको सरकार भनी दावी गरिरहेको छ । नवगठित नेकपामा पूर्व माओवादीहरु समेत सामेल भएपछि त्यो पार्टी केही रातो भएको बताइँदैछ, अन्यथा पूर्व एमाले तीव्र गतिमा पहेँलो बन्दै गइरहेको थियो । पार्टीएकतापछि सत्तारुढ नेकपा कति समयसम्म रातो रहला ? कि त्यो पनि छिट्टै पहेँलो हुनेछ ? त्यसको जवाफ हामीलाई समयले दिनेछ । तर हालसम्मका उसका नीतिहरुले त्यो पार्टी रातो होइन, पहेँलो हुँदै गइरहेको छ भन्न त्यति गाह«ो मान्नु पर्ने स्थिति छैन । तर नेकपाको पहेँलोपन सुन जस्तो होइन, पित्तल जस्तो हो । त्यसै पनि वर्तमान अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक आर्थिक–सामाजिक संरचनामा सत्तासिन भएर रातो कायम रहिरहनु असम्भव जस्तै सम्भावना हो । रातो रहिरहनका लागि त सर्वप्रथमतः वैचारिक–सैद्धान्तिक रूपमा हुनु पर्दछ, त्यसपछि सर्वहारा राज्यक्रान्ति मार्पmत्् सत्तासिन भएको हुनु पर्नेछ ।
सशस्त्र राज्यक्रान्ति बिना नै शान्तिपूर्ण तरिकाबाट अर्थात्् बनिबनाउ राज्य संयन्त्र यथावतै रहेको अवस्थामा अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक संरचनाभित्र वामपन्थीहरुको सरकार गठन भएकाले देशको राजनीतिक परिस्थिति भ्रमपूर्ण बनेको छ । त्यसका बाबजुद वर्तमान सरकारले आफूलाई वामपन्थी वा कम्युनिस्ट मात्रै होइन, समाजवादी बताइरहेको छ । तर व्यवहारमा आधारभूत वा आमूल परिवर्तन नभएकाले वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले क्रान्तिकारी ढङ््गले काम गर्न नसकेको प्रष्टै छ । त्यसको अर्थ ठोस रूपमा वर्तमान सरकारले शोषित–पीडित जनताको पक्षमा काम गर्न सक्दैन भन्ने नै हो । अर्काे अर्थमा वर्तमान सरकारबाट सर्वहारा पङ््क्तिले धेरै अपेक्षा गर्नु हुँदैन भन्ने हो, जसरी यस्तै सारतत्त्वको गतकालका सरकारहरुबाट अपेक्षा राख्ने गरिएको थिएन ।
वामपन्थी नेतृत्वको दुई–तिहाइ बहुमतको सरकार गठन भएपछि कला क्षेत्रको स्थिति के छ ? के कला क्षेत्रमा समेत आमूल परिवर्तन हुँदैछ वा त्यस्तो परिवर्तन हुने सङ््केत देखा परिरहेको छ ? कलाकर्मीहरुका लागि एउटा सरोकारको विषय यो पनि हो । विद्यमान संसदीय प्रणालीभित्र तथा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलन रक्षात्मक अवस्थामा रहेका बेला नेपालमा वामपन्थीहरु दुई–तिहाइ बहुमत सहितको सरकार सञ्चालन गर्दछन्् भने त्यसबाट सर्वहारा पङ््क्तिले केही न केही अपेक्षा राख्नु अन्यथा होइन । झन्् कुनै समय वर्तमान सत्तारुढ पार्टीको नेतृत्वमा जनपक्षीय कला क्षेत्रमा योगदान गरेका कलाकारहरुले त त्यस्तो अपेक्षा गर्नु स्वाभाविकै हो । तर सरकारले के गरिरहेको छ ?
के २०६२–६३ सालयता नेपालको कला क्षेत्रमा केही परिवर्तन आएको छ ? ठोस रूपमा त्यस्तो केही पनि देखिन्न । फिल्मी क्षेत्रमा कुनै परिवर्तन भएका छैनन््, यद्यपि त्यसको प्राविधिक क्षेत्रमा क्रमशः विकास हुँदै गइरहेको सत्य हो । त्यसैगरी कलाका अन्य क्षेत्रमा पनि विकास हुँदै गइरहेको छ तर यस क्षेत्रको अन्तर्वस्तुमा कुनै उल्लेखनीय परिवर्तन आइरहेको छैन । अनावश्यक पश्चिमी र भारतीय नक्कल जस्ताको जस्तै छ । अझै त्यो विकृति क्रमशः बढ््दै गइरहेको छ । फिल्मी क्षेत्र अर्थात्् ठुलो पर्दालाई सम्बन्धित मुलुकको ऐना मानिन्छ । फिल्मी क्षेत्रमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ त ? विश्वस्त हुने गरी अवश्य पनि देख्न सकिन्न ।
गैरफिल्मी कला क्षेत्रमा पनि स्थिति उस्तै छ । जनताको स्थितिमा आमूल परिवर्तन नभएकै कारणले अहिले गैरफिल्मी क्षेत्रले पनि परम्परागत गीत, सङ््गीत, नृत्य, अभिनय, दृष्याङ््कन (भिडियो) प्रस्तुत गरिरहेका छन्् । लोकगीतमा उही परम्परागत प्रवृत्ति हावी छ । आधुनिक लोक सङ््गीत क्षेत्रमा समेत विरहलाग्दा गीतहरुको व्यापकता छ । मायाँप्रीतिका गीत अहिले पनि व्यापक छन््, त्यसमध्ये कतिपय त विकृत प्रकृतिका पनि छन्् । अझै पनि बहुसङ््ख्यक जनता आत्मनिर्भर अवस्थामा नरहेको प्रतिबिम्ब नै कला क्षेत्रले उतारिहरेको छ । यता, शहरतिर पप, ¥याप अन्तर्गत अश्लील, उपभोक्तावादी जस्ता पश्चिमी गीत–सङ््गीतको प्रभाव बढ््दै गएको छ भने लोकगीत वा शास्त्रीय सङ््गीतलाई पिछडिएको ठान्ने मनोवृत्ति कम भएर गएको छैन । पश्चिमी नक्कलको फलस्वरूप देशका कथित नाम चलेका सङ््गीतकार, गीतकार र गायककारहरुले पश्चिमी मापदण्ड अनुसार नै गीत–सङ््गीतको मूल्याङ््कन गरिरहेको पाइन्छ । आफ््नै देशको मौलिक संस्कार, संस्कृतिमा प्रगतिशील रूपान्तरणको सट्टा आयातित कलालाई प्रोत्साहन दिने परम्परा यथावत नै छ । अन्नपूर्ण मिडिया ग्रुपले “नेपाल आइडल” पछि “को बन्छ करोपति” भित्राएको छ । नेपाली टेलिभिजनमा नै कलापक्ष मजबुत भएका सामग्री पस्किँदा विदेशी च्यानलप्रतिको आकर्षण अवश्य पनि कम हुनेछ । यो स्वागतयोग्य प्रयास हो । तर त्यसका साथै त्यस्ता सामग्री मौलिक र प्रगतिशील चरित्रको हुनु पर्दछ । सरकारले कला क्षेत्रमा यस खालको प्रवृत्तिलाई बढावा दिन आवश्यक ठानेको छैन । गैरफिल्मी क्षेत्रमा न त २०६२–६३ सालको परिवर्तनपछि देशको स्थितिमा बदलिँदो प्रतिबिम्ब देख्न सकिन्छ, न शोषित–पीडित जनताको आवाज मुखर गर्ने प्रवृत्ति नै प्रबल देखिन्छ । समग्रमा गैरफिल्मी क्षेत्रमा आमूल परिवर्तनको प्रतिबिम्ब भेट््याउन सकिन्न ।
वर्तमान सत्तारुढ पार्टी लोकतन्त्रका लागि लामो समयसम्म जनआन्दोलनमा सामेल भएको थियो । त्यसको एउटा घटक पूर्व माओवादी त दश वर्षे सशस्त्र युद्धबाट नै आएको थियो । यी दुवै घटक सामेल भएका आन्दोलन, सङ््घर्षमा जनपक्षीय कलाकारहरुको ठुलो पङ््क्ति सामेल थियो । तर सत्तारुढ नेकपाले तिनै कलाकारहरुलाई यतिखेर उपेक्षा गरिरहेको छ । जे.बी. टुहुरे, रामकृष्ण दुवाल जस्ता व्यक्तित्वहरु यतिखेर ओझेलमा परेका छन्् । व्यक्तित्वको विषय छोडिदिने हो भने पनि आन्दोलनमा सँगै लडेका कलाकारहरुको सम्मान हुनु पर्दछ कि पर्दैन ? राज्यको कला सम्बन्धी दृष्टिकोण के हो ? आवधिक रूपमा सत्तामा आएको सत्तारुढ नेकपाले समेत सरकारको कला सम्बन्धी नीति लागु गर्दा सहयात्री कलाकारहरुको सहभागिता आवश्यक मात्र होइन, अनिवार्य नै ठान्नु पर्ने हुन्छ । किनभने प्रत्येक राजनीतिक परिवर्तनपछि आन्दोलनका एजेन्डा स्थापित गर्न आन्दोलनकारी पक्षलाई नै सहभागी गराउनु आवश्यक ठानिन्छ, नत्र अन्य पक्षले जनआन्दोलनको मर्मलाई पक्रिन सक्दैनन्् । आन्दोलनकारी पक्षलाई उपेक्षा गरेर परम्परागत शक्तिहरुको सहयोगबाट परिवर्तनको एजेन्डा संस्थागत गर्छु भन्नु पत्याउन नसकिने विषय मात्र होइन, परिवर्तनप्रति नै इमान्दार नरहनु हो भनी हामीले सरकारलाई सम्झाई रहनु पर्ने विषय होइन । तर विडम्बना ! वर्तमान सरकारको क्रियाकलापलाई हेर्दा उसले यस्तै गरेको जस्तो देखिन थालेको छ ।
वर्गयुक्त समाजमा सत्ता र सरकारले कुनै निश्चित वर्गको हितसाधन गरेको हुन्छ । तर कुनै पनि सरकारले (क्रान्तिकारी कम्युनिस्टहरु वाहेक) आफ््नो यस प्रकारको चरित्र घोषित रूपमा स्वीकार गरेका हुँदैनन्् । उनीहरुले आफू सबैको अथवा दुवै वर्ग (शोषक र शोषित) को प्रतिनिधित्व गर्ने सरकार भएको बताउने गर्दछन्् । तर यथार्थमा वा निर्णायक रूपमा प्रत्येक सत्ता वा सरकारले कुनै खास वर्गको हितसाधनलाई प्राथमिकतामा राखेकै हुन्छ । नेपालमा वर्तमान वामपन्थी नेतृत्वको सरकारले कुन वर्गको हितसाधन गरिरहेको छ ? एउटा तथ्य प्रष्ट छ– सर्वहारा वर्गको पक्षमा सरकारले अहिलेसम्म ठोस काम गर्न सकिरहेको छैन । धेरै व्यापक क्षेत्रको प्रसङ््ग नउठाउने हो भने पनि सर्वहारा वर्गीय कलाको क्षेत्रमा सरकारको गतिविधिलाई हेर्दा चित्त बुझाउने स्थिति पटक्कै छैन । सरकारले आफूलाई सबैको सरकार बनाउने क्रममा कसैको पनि नबन्ने स्थिति देखिएको छ । संसारभरिका प्रतिक्रियावादीहरुले हँसिया–हथौँडा अङ््कित झण्डा बोक्दासम्म वामपन्थीहरुलाई कम्युनिस्टको रूपमा ब्ल्याकमेलिङ गर्दछन्् । नेपालको हकमा समेत त्यो प्रवृत